Srednjovekovna kamena nadgrobna obeležja na osnovu kojih možemo sagledati daleke korene i poreklo evropskog naroda na centralnom Balkanu svedoče o duhovnom životu naših predaka. Prema obliku, stećci se dele na stubove, sanduke, slemenjake, krstove i ploče, a ukrašavani su motivima poput meseca, zvezda i oružja. Retki su slučajevi da su srednjovekovni umetnici klesali scene iz lova, borbi, ili figuralne predstave muškaraca i žena, jer je to za njih značilo ulaganje velikog truda.
Arheolozi ističu da stećak predstavlja stablo na kome možemo čitati imena, prepoznati istorijski zapis i priču naroda iz tog vremena, kao i svakodnevnu radost i patnju. Zahvaljujući prisustvu natpisa, ove spomenike je moguće vremenski smestiti u period između prve polovine XIII i prve polovine XV veka – najveći broj njih nastao je tokom XIII i XIV veka, nakon čega su izrađivani i tokom XVI veka, ali se ubrzo zatim gube.
Groblja i obeležja na njima kao drevni svedoci vremena u narodnom pamćenju sačuvani su i pod nazivom mramorje, mašeti, grčki grobovi ili divovsko kamenje, s tim da se naziv stećak upotrebljava u novije vreme kao sinonim za stamenost, monolitnost i izveden iz pojma stojećak.
Stećci koji su pronađeni na teritoriji Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske su zvanično upisani na listu zaštićene svetske kulturne baštine Uneska, a oni iz Srbije se nalaze na teritoriji opština Bajina Bašta i Prijepolje.
Mramorje u Perućcu se od XIII do XVI veka nalazilo na periferiji srpske srednjovekovne Raške države, na samoj granici sa Bosnom. U arheološkom nalazištu Rastište kod Bajine Bašte na stećcima je glavni ukras bilo oružje. Nekropola u Perućcu je formirana u XIV veku i imala je oko 200 stećaka, koji su bili napravljeni od tvrdog krečnjaka.
Najveći među njima dostizali su dužinu od dva metra i širinu i visinu od oko jednog metra. Kasniji izvori beleže broj od 122 spomenika, dok ih, prema poslednjim podacima, ima 93, i to: 46 ploča, 18 slemenjaka sa postoljem, 10 slemenjaka bez postolja, 7 sanduka sa postoljem, 10 sanduka bez postolja i 2 amorfna primerka.
Deo stećaka je, tokom vremena, premešten, deo je utonuo u tlo, dok je nekoliko primeraka prebačeno u muzeje.
Pismo stećka je gotovo isključivo bila ćirilica, kao neodvojiv sistem narodnog pisma na starom Balkanu, a izuzetno retko su u njima prisutni i elementi glagoljice. Stećak kao i papir i pergament, čuva iste oblike ćiriličnih slovnih znakova i predstavlja ubedljiv istorijski trag prisustva prihvatanja hrišćanstva. Sve što se može videti u natpisima na stećcima, nalazi se i u savremenim zapisima. Takođe, jezik natpisa na stećku je dominantno starosrpski, a ne staroslovenski.
Poruke epitafa na stećcima bile su jezgrovite forme koje izražavaju visoke moralne norme perioda poznog srednjeg veka. Mnogi od njih govore o životu i ljudskoj sudbini, a tek poneki dostižu i umetničku vrednost.
Autor: Dubravka Karadarević, lektor u prevodilačkoj agenciji Libra
Naslovna fotografija: Goldfinger, sve objavljeno pod CC BY-SA 3.0
