Borač: stari utvrđeni grad, jedinstveno groblje i Borački krš koji sve to posmatra

Selo Borač u Šumadiji je jedinstvena celina, a opet različita. Geografija, istorija i priroda su se ovde spojili na zanimljiv način zbog čega će vas poseta ovom mestu putnički i duhovno oplemeniti. Ako ste krenuli da se popenjete Borački krš ili ste došli sa željom da posećujete istorijska mesta, u Borču ćete provesti ceo dan, a evo i zašto.

Ceo ovaj kraj zapravo priča zaboravljenu priču. Nije mnogo poznato da je iznad sela Borač u Šumadiji nadomak Knića nekada postojao srednjovekovni grad Borač (Borač na Kršu) sa tvrđavom na Boračkom kršu, i kulom dimenzija 150 sa 70 metara, koji je prestao da postoji 1458. godine. U to doba ovo je bio jedan od najjače utvrđenih gradova od strateške važnosti. Isto tako, u ovom selu podno Boračkog krša, nalazi se jedinstveno i staro groblje koje je zaštićeno kao nepokretna kulturna baština. Ovo groblje teško da će nekoga ostaviti ravnodušnim, ne zato što su groblja sama po sebi tužna mesta, već zbog karakterističnih spomenika koji pričaju priče. Osim njega, tu je i škola stara skoro dva veka, ali i crkva koja je oslikana u 16. veku, a za koju se pretpostavlja da je mnogo starija.

Borač nudi još mnogo toga, ali krenimo od onoga što se zna, ali se ne vidi – Boračkog grada koji više ne postoji, osim u tragovima.

Borač kao srednjovekovni grad

Grad Borač se put pominje 1219. godine u Žičkoj povelji, u kojoj Stefan Nemanja daruje župe crkvama. Međutim, pretpostavlja se da je izgradnja srednjovekovnog Borača započeta u vreme Vizantije i da je vremenom dograđivan, te završen u vreme dinastije Nemanjića. Kula koja je postojala, pored vojnog značaja, predstavljala je i rezidenciju tadašnjih vladara, a u sklopu grada postojala je i crkva.

Nakon Kosovske bitke 1389. godine ugarske snage koje je predvodio Žigmund Luksemburški upadaju na teritoriju Srbije, osvajaju mnoge gradove među kojima su Čestin i Borač. Borač ubrzo gube, ali Borački grad ponovo osvajaju 1397. godine.

U vreme Despotovine, za vreme despota Stefana Lazarevića, Borački grad dobija na značaju kao jedno od najvećih utvrđenja u tadašnjoj Srbiji, pa 1405. godine despot Stefan izdaje povelju kojom se potvrđuju povlastice u trgovini Dubrovačke republike u Srbiji. Nakon Stefanove smrti, za vreme vladavine despota Đurđa Brankovića, Mađari su proterani, a nakon gubitka Beograda i Golupca, despot Đurađ dodatno ojačava Borački grad.

Osmanlije napadaju Despotovinu 1438. godine i grad ruše i pale, što je otprilike bio i kraj ovog grada. Nakon Segedinskog mira 1444. godine grad Borač biva obnovljen i živi kratko. Turci ga zajedno sa Ostrovicom ponovo uništavaju 1458. godine i nakon toga više nije obnavljan, a gubi i strateški značaj. Danas se na Boračkom kršu vide samo ostaci drevnog grada i to ako se dobro zagleda.

Crkva u Borču

Crkva Sv. Arhanđela nalazi se u podnožju Boračkog krša. Na nadvratniku portala istočnog zida priprate, stoji natpis u fresko-tehnici koji navodi da je vreme oslikavanja crkve 20. juli 1553. godine, ali se pretpostavlja da je crkva izgrađena ranije.

Ova skromna crkva je dugo bila zapuštena. U drugoj polovini 19. veka izvedeni su prvi radovi na obnovi i popravkama crkve i tom prilikom dograđena je i spoljna priprata. Ulazni portali lišeni su bilo kakve stilizovanosti, a krov koji je nekada verovatno bio prekriven olovom ili kamenom, danas je prekriven ćeramidom.

Staro groblje u Borču

Staro groblje u Bor(a)ču priča svoju priču. Prostor koji ovo groblje obuhvata je oko pola hektara, a tačan broj spomenika na njemu se sa sigurnošću ne može reći. Na njemu su sahranjivani meštani od 16. veka pa do kraja Drugog svetskog rata, kada se počelo sahranjivati na novom groblju, kojih stоtinu metara dalje.

Najveća „prednost“ starog groblja u Borču je to što u ovom starom ambijentu postoji sačuvan presek izvanrednih primeraka nadgrobnika od prve polovine 19. veka, pa do tridesetih godina 20. veka, koji nije narušen novim mermernim spomenicima i tako očuvan kao jedinstvena celina.

Međutim, zna se da je ispod starog groblja jedno još starije – iz 13. veka, ali humke nisu detaljno istaživane i broj im se ne zna. Često se navodi da na Boračkom groblju naveća grupacija spomenika kapačkara na Balkanu. Mogu se videti na starim grobljima po celoj Srbiji, kao što je primer starog groblja u selu Rajac ispod Rajačkih pimnica, koje je takođe pod zaštitom. Iako su na prvi pogled ovi spomenici različiti, svi nose u sebi zajedničku karakteristiku koja se ogleda u ornamentici i obliku spomenika, kao i materijalu od koga su građeni. Kamen za izradu ovih spomenika nabavljan je iz rudnika sa obližnjeg Boračkog krša.

Spomenike su radili kamenoresci iz Borča i okolnih sela, a karakteristika velikog broja ovih nadgrobnih spomenika je da izgledaju kao ekser, odnosno imaju telo od kamena i na njemu kapu, odnosni „kapak“ koji izgleda kao nastrešnica, ili je poput krova koji štiti telo spomenika od kiše i sunca, zbog čega se nazivaju i „kapčari“.

Premda imaju neke svoje specifičnosti koje se ogledaju u načinu obrade i izgledu, nadgrobni spomenici u boračkom groblju su po tipu slični spomenicima koji se podižu širom Gruže tokom 19. veka.

Šta nam spomenici govore

Nekada su nadgrobni spomenici bili mnogo više od istog obeležja ko je tu sahranjen. Pričali su priče o preminulima, a mnogi od njih se umrli prerano.

Tako, ukoliko je na spomeniku bio uklesan cvet u ruci to je značilo da je preminuo neko mlad, odnosno da je „ubran“ iz života. Ako je na tom mestu sahranjen vojnik uklesana je slika sa šajkačom i puškom, a ako je bio drvoseča na spomenik mu je uklesivana sekira, koja je govorila o njihovoj delatnosti na ovom svetu.

Može se reći da neki od ovih spomenika imaju visoku umetničku vrednost. Većina spomenika je nekada bilo obojena, a na nekima se tragovi boja i danas vide.

Ovo staro groblje u Borču, zajedno sa srednjovekovnim gradom Borač i Crkvom Svetih Arhanđela predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja, zaštićeno 1971. godine. Međutim, iako zaštićeno, ne izgleda reprezentativno. Kroz ovo groblje nismo mogli proći od visoke trave i trnja, a u predelima gde ima krša ima i zmija, pa smo bili posebno oprezni.

Borački krš kao šlag na tortu

Iznad sela Borač nalazi se Borački krš kao izuzetan spomenik prirode, koji je kao takav i zaštićen 2019. godine. Šetnja do njegovog vrha je jednostavna i laka, osim ukoliko ne želite da preprečite put kao što je to uradila ekipa Daljine.rs i bavila se slobodnim penjanjem nekoliko desetina metara. Srećom, nisu svi kao mi i svi koji se ne budu pravili pametni otići će i vratiće se živi i zdravi sa vrha.

Kada smo već kod vrha, sa Boračkog krša koji je visok samo 515 metara pruža se veoma lep pogled ka selu Borač i okolini, što priču o nekadašnjem utvrđenju na Kršu stavlja u drugačiju perspektivu. Sa vrha možda vidite i neku od 79 vrsta ptica koje nastanjuju ovo područje. S obzirom na to da je Borački krš vulkanskog porekla, svojim karakteristikama i izgledom podseća na drevnu kamenu opservatoriju Kokino.

Inače, Borački krš je pod zaštitom i kako bi se očuvale kombinacije različitih geoloških, geografskih i mikroklimatskih okolnosti koje su doprinele da se na ovom području razvije karakteristična flora i fauna, od kojih su mnoge vrste zaštićene na osnovu nacionalnog zakonodavstva, potom kako bi se očuvala značajno kulturno-istorijska celina koja se razvijala u kombinaciji sa prirodnim vrednostima i kako bi se očuvao visok nivo kvaliteta predela.

Kako doći do sela Borač i Boračkog krša

Selo Borač nad kojim je Borački krš deluje skrajnuto sa puta i možda je nekada tako bilo, ali danas se do njega dolazi jednostavno i bilo kojim vozilom. Do sela postoji dobar asfaltirani put sa koje god strane da dolazite. Magistralni put Mrčajevci-Knić-Kragujevac nudi isključenje za Borač, kao i ako dolazite sa severne strane putem Gornji Milanovac-Kragujevac.

Kako bilo i kuda god da dolazite Šumadija nudi mnoga skrivena blaga, a nakon celodnevnog izleta u okolini Knića, možete odmoriti na Gružanskom jezeru.