Krupajsko vrelo krije tajne i zakopano blago koje čuva vodeni duh Tartor

Krupajsko vrelo, sa svojom okolinom, koja se prostire na ukupno devet hektara, predstavlja spomenik prirode od nacionalnog značaja. Ako želite da posetite jednu od najlepših prirodnih retkosti u našoj zemlji, kada se budete našli negde na 2,2 kilometra od centra Milanovca, skrenite putem između slivova reka Mlave i Resave, jer će vas on odvesti do ovog čarobnog mesta koje ste viđali na Instagramu i zavideli onima koji žive u zemlji koja ga poseduje.

Ukoliko se zaputite ispod zapadnog krečnjačkog odseka Beljanice, koja važi za jednu od najvećih krečnjačkih planina u istočnom delu Srbije, sa desne strane Krupajske reke, na 220 metara nadmorske visine, shvatićete da ste vi ti srećnici.

Ako se pitate šta to tačno znači, zamislite vodenu površinu okruženu šumskim rastinjem i granjem drveća koje se spuštaju sve do plavo-zelene vode, dok iznad njih proleću ptice. U slučaju da vam je mašta slaba strana, ne brinite – imamo i slike Krupajskog vrela.

Da biste se i informativno pripremili za ovu posetu, znajte i to da je Krupajsko vrelo smešteno u seoskom području Milanovca, naselju koje pripada opštini Žagubica u Braničevskom okrugu, a koje je prema popisu stanovništva iz 2011. godine, brojalo svega 365 stanovnika. Krupajsko vrelo se svrstava u grupu kraških vrela, budući da se nalazi ispod odseka Beljanice koju krasi izrazito kraški reljef.

Nekadašnji naziv za ovo mesto bilo je Magudica, ali kako god da ga zovete, znajte da u njemu reka Krupaja stvara granični pojas na seoskim i domaćinskim njivama, praveći poprilično veliki luk. Jedan deo ovog sela je smešten po oklonim brežuljcima, uz same seoske puteve, dok je drugi deo na dosta povoljnijem, ravnom terenu.

Istorijat Krupajskog vrela

Godine 1945. na Krupajskom vrelu je izgrađena prva brana od drveta, koja je drastično promenila prvobitni izgled vrela. Pošto ju je voda ubrzo srušila, ova brana nije dugo potrajala, pa je izgrađena nova, od čvršćeg materijala. Ova brana je, međutim, razlog što vrelo danas izgleda izduženo, malo, kao jezero dužine 40 i širine svega 17 metara. Snaga vode ovog vrela korišćena je za pokretanje monovlačare za sukno, ali su joj izgradnja mlina i hidrocentrale kasnije podigli upotrebnu vrednost.

Na betonskoj česmi smeštene kod zgrade mlina, nalazi se pet metalnih cevi kroz koje protiče voda čija temperatura dostiže 26 stepena celzijusa, a njen zapreminski protok iznosi 6 do 40 litara u sekundi. Sam izvor je kaptiran i sproveden do česme podzemnim putem, pa oblik izvora podseća na oblik minijaturnog vodoskoka.

Pre izgradnje brane voda je isticala iz pećine, ali je ovaj izvor danas potopljen, pa se sada može videti samo jedan deo njegovog otvora. Dugo je najveća dubina do koje je Krupajsko vrelo bilo istraženo iznosila svega 18 metara, nakon čega je usledelo speleoronilačko istraživanje 1998. godine, kada je utvrđeno postojanje preko neverovatnih 70 metara dubokog inverznog kraka pećinskog sifona, kojim iz krečnjačkog masiva Beljanice dospevaju vode vrela.

Izvor Krupajskog vrela je 1995. godine stavljen pod zaštitu kao prirodno dobro od izuzetnog značaja i svrstan je u prvu kategoriju zaštite kao spomenik prirode. Kao razlog zaštite u Uredbi je navedeno da se spomenik prirode „Krupajsko vrelo“ stavlja se pod zaštitu kao jedan od najjačih kraških izvora u Srbiji, koji po morfologiji izvorišta i hidrološkim funkcijama spada u grupu najreprezentativnijih vodnih objekata. Jezersko vrelo, vodopad na brani i slapovima vrelska otoka daju neposrednoj okolini vrela živopisan i atraktivan izgled.

Na Krupajskom vrelu nastaje Krupajska reka, koja se kod mesta Krepoljina uliva u reku Mlavu, kao njena leva pritoka. Dno vrela je polukružnog oblika koji se stupnjevito penje. Njegov protok dužine 435 metara, prvo otiče prema severu dužinom od 130 metara, nakon čega skreće prema zapadu, dužinom od 300 metara sve dok se ne ulije u Krupajsku reku.

Voda Krupajskog vrela nije ni preterano topla, ni preterano hladna – dakle taman, ako uzmemo da je taman temperatura koja se kreće između 9 i 11 stepena celzijusa. Najprovidnija je na dubini od jednog metra, a u pojedinim delovima providnost vode može iznositi maksimalno 5 do 6 metara.

Nedavno se ispostavilo da je Krupajsko vrelo duboko neverovatnih 123 metara, i da se na njegovom dnu nalazi čitav lavirint podzemnih kanala, kao i polupotopljene pećine Želudac, Tobogan, Mala soba, 6 metara, Velika soba i Glava ovna koje su izazov i za najiskusnije ronioce, zbog čega se trenutno radi na pripremama za nastavak istraživanja. Poznato je da se ovo vrelo odlikuje izuzetno velikim promenama izdašnosti tokom jedne godine, što ne čudi jer je upravo to odlika većine kraških vrela.

Ipak, hidrološki režim Krupajskog vrela, kao i njegova izdašnost još uvek nisu dovoljno istraženi.

Kada ste već krenuli na Krupajsko vrelo

Okolina, ili nazovimo to okolinom, Krupajskog vrela je puna sadržaja. Ovaj deo istočne Srbije vas jednostavno zove da ga posetite i da mu se vratite. Ako ste speleološki ronilac, da u njega i zaronite, ali da napomenemo šta ima u okruženju, a vi sami ocenite da li je ovaj deo Srbije u okolini Despotovca vredan posete.

Manastir Manasija

Put koji vodi do Krupajskog vrela prolazi pored manastira Manasija koji je kao svoju zadužbinu, u periodu od 1407. godine do 1418. godine, podigao despot Stefan Lazarević. Manastir se nalazi unutar utvrđenja opasanog jakim zidinama sa 11 kula, od kojih je najveća, pogađate, Despotova. U ovom manastiru se, kao što već slutite, nalaze mošti svetog despota, ali i veoma čuvena Resavska škola, koja potiče iz prve polovine 15. veka, ali i iz vaše osnovne škole kada su vas opominjali da ne prepisujete.

U njoj su se okupljali učeni monasi, pisci, prevodioci, književnici, prepisivači koji su ukrašavali rukopise i knjige, zbog čega je manastir predstavljao simbol duhovnosti i prosvećenosti tokom nekoliko narednih vekova. Jedan od glavnih saradnika Resavske škole bio je Konstantin Filosof.

Manastir Ravanica

U blizini Despotovca nalazi se i manastir Ravanica, zadužbina Lazara Hrebeljanovića, izgrađena u periodu od 1357. godine do 1377. godine, koja predstavlja jedan od najlepših primera moravskog stila gradnje. Posle Kosovske bitke i Lazareve pogibije, njegove mošti prenete su iz prištinske crkve Vaznesenja u Ravanicu 1392. godine, posle čega manastir postaje mesto hodočašća oko kog se, logično, stvara kult kneza Lazara, kosovskog mučenika, a zatim i njegovih saboraca.

Pored toga, stvorena je tradicija Ravanice i kao kulturnog centra u kome se neguje pisana književnost, a oko nje se plelo i usmeno stvaralaštvo: smatra se da je najveći broj u svetu poznatih narodnih pesama posvećenih Kosovu i kosovskim junacima nastao upravo uz Ravanicu.

Resavska pećina

Kod Krupaje je i nadaleko poznata Resavska pećina, kao jedna od najatraktivnijih turističkih destinacija u Srbiji i zaštićeni spomenik prirode koji se svrstava u zaštićeno područje prve kategorije. U jednoj od mnogobrojnih dvorana u kojima su zastupljene sve vrste pećinskih ukrasa kitnjastih formi, od masivnih stubova stalagmita i stalaktita do malih kadica sa perlama na pećinskom dnu, najpoznatiji simbol ove pećine je figura Majke sa detetom. Duga čak 4,5 kilometra, Resavska pećina spade u jednu od najlepših i najvećih na našim predelima. Smatra se da je stara više od 80 miliona godina, a turistima je, od kada je 1972. godine otvorena za turističe posete, dozvoljen obilazak dužine od 800 metara.

Nekada je Resavsku pećinu posećivalo oko 150.000 ljudi godišnje, ali se taj broj vremenom smanjivao, pa je 1990. godine pećinu posetilo 46.000 ljudi, 1991. upola manje, odnosno 32.000 – 33.000, a 1992. godine samo 25. 000 ljudi. Ono što u ovoj pećini više nećete moći da vidite su kolonije slepih miševa koje su napustile ovo prebivalište nakon uređivanja pećine. Ipak, imajte na umu da je detaljnim istraživanjem utvrđeno da su u praistoriji u njoj boravili ljudi.

Lisine i vodopad Veliki Buk

Na putu do ove prelepe pećine jedno odvajanje vas može odvesti na drugu stranu, ali ne brinite, jer ćete tako stići do još jedne znamenitosti ovog kraja: vodopada Veliki Buk u Lisinama u istočnoj Srbiji, poznatijeg i kao vodopad Lisine. Podno vodopada čija visina dostiže 25 metara i koje se nalazi na 380 metara nadmorske visine, formirano je plitko jezero. Inače, sve do otkrića vodopada na Staroj planini, Lisine su smatrane najvišim vodopadom u našoj zemlji.

Vodopad Lisine, na ušću reke Vrelo u Resavu, okružen je očuvanom prirodom bujnih šuma, vodenih tokova, rečnih dolina, kraških pećina, velikog prostranstva cvetnih livada i isprepletenih grebena Kučajskih planina. Nekada su na reci Veliko Vrelo postojale brojne vodenice i valjaonice za sukno, a danas meštani vodenice pretvaraju u restorane i turističke objekte, koji su dobro usklađeni sa celokupnim ambijentom, koliko građevinski objekti mogu da budu dobro uklopljeni u prelepu netaknutu prirodu.

Senjski rudnik

Ako se uputite ka Ravanici, možete obići i jedan od najstarijih aktivnih rudnika mrkog uglja u našoj zemlji. Senjski rudnik je najstarije rudarsko naselje u našoj zemlji i predstavlja posebnu atrakciju. Ovde se nalazi i Muzej ugaljstva, koji je zajedno sa svojom okolinom, 1983. godine proglašen kao spomenik od valike važnosti za Republiku Srbiju.

Stalna postavka Muzeja sastavljena je od zbirki antičkog i srednjovekovnog kopačkog alata, rudarskih lampi, mernih jamskih instrumenta, alata za rudarsko bušenje, maketa i modela, rudarskih mašina za otkopavanje uglja, prostog ručnog kopačkog alata, rudarskih uniformi i kostima, ordenja i medalja, buradi za vodu, rudarsko-geoloških karti, fotografija, arhivske građe, umetničkih dela i etnološke zbirke. Od 2005. godine sastavni deo muzejske postavke čini i rudarski lift, tj. parna mašina za prevoz ljudi i materijala, koja je konstrusana 1872. godine u fabrici „Jozef Kereši” u Gracu u Austriji.

Vrelo Mlave

O vrelu Mlave ćemo pisati neki drugi put, a o reci Mlavi nećemo trošiti reči jer je dobrim delom završila u cevi i na njoj je napravljena mini hiroelektrana.

Pazite se vodenog duha Tartora!

Osim prelepih prirodnih znamenitosti u okolini Krupajskog vrela, posetioce su ovom mestu oduvek privlačile i mnogobrojne legende, među kojima je najpoznatija ona o skrivenom blagu u Homoljskim planinama. Veruje se da je ovo blago progutala sama planina, i da se ono sad nalazi na dnu zlatne pećine. Pećinu navodno čuva Tartor, vodeni duh, nazvan još i Staracem ili Albatrnom, zbog kog meštani ne smeju da ulaze u vodu tokom svojih neumornih potraga za zakopanim blagom.

Iako još niko nije našao dotično blago, osim ako to ne budete baš vi, svakako vam ostaje drugo blago koje je svima dostupno, a to je voda koja izvire iz planine i daje život ovoj oazi.

Kako prepoznati Tartora

Ukoliko se nađete u okolini i vidite kepeca visine oko jedan metar koji izgleda kao starac sa bičem u ruci – bežite koliko vas noge nose. To je Tartor, koga Vlasi nazivaju i al batrn. Sa sobom nosi bubanj i žrtve poziva na navodnu seosku slavu, ali to nije slava već Đavolji dan. Ako Tartor ne uzme odmah svoju žrtvu, pozove je tri puta tokom noći i ubrzo je za tri dana ponovo primami.

Posebno obratite pažnju jer Taertor nije sam – ima 99 pomoćnika koji se zovu aj miš. Inače, vodeni duh može i da menja oblik i da se pojavi kao malo dete koje plače i tada se zove Drak. Najaktivniji je u julu kada prolaznike koji ga sretnu dok plače, privuče u vodu i udavi!

Zaštita Krupajskog vrela

Uredbom o zaštiti spomenika prirode „Krupajsko vrelo“ iz 1995. godine u ovom spomeniku prirode zabranjeno je:

• građenje stambenih i vikend objekata i objekata za potrebe industrijske i poljoprivredne proizvodnje, izuzev adaptacije i rekonstrukcije objekata u okviru postojećih domaćinstava,
• kaptiranje vrela i izvođenja radova kojima se može poremetiti izgled, režim i kvalitet vode,
• preduzimanje poljoprivrednih, šumarskih, građevinskih radova i aktivnosti kojima se mogu narušiti njegove ambijentalne vrednosti

Kako stići do Krupajskog vrela?

Ukoliko put Krupajskog vrela krećete iz Novog Sada ili Beograda, idite preko Požarevca, autoputem E75. Kada stignete u Požarevac, nastavljate dalje preko sela Kamenovo i Petrovca na Mlavi, nakon čega prolazite kroz Gornjačku klisuru. Po izlasku iz nje, prvo na šta ćete naići je selo Krepoljin od kog se put račva. Krenite ka Žagubici, a onda skrenite desno ka Krupajskom vrelu i selima Milanovac i Krupaja. Odatle ćete lako doći do vrela.

Dužina puta od Beograda iznosi 80 kilometara, što znači da će Vam biti potrebno nešto duže od sat vremena, dok je udaljenost iz Novog Sada nešto veća – oko 150 kilometara, pa put traje dva i po sata.

Mnogi smatraju da je najlepši period za posetu Krupajskog vrela za vreme prolećnih i letnjih dana, ali čak i za taj period važi napomena da ponesete i topliju odeću jer će vam biti potrebna za večernje sate.

Naslovna fotografija: Vladimir Bojović