Kučaj-Beljanica postaje nacionalni park, sudeći prema izjavama zvaničnika. Iako je ovaj izuzetni deo srpske prirode čekao zaštitu skoro 40 godina, to se konačno dešava. Međutim, postavlja se pitanje da li je predviđena zaštita dovoljna, da li je sveobuhvatna i koliko će ona sprečiti dalje uništavanje ovog kraja od rudarenja i trovanja zemlje opasnim materijama, prvenstveno cijanidom, izgradnje vetro-parkova i prekomernim turzimom.

Iako ćemo se u posebnom tekstu baviti time da je budući Nacionalni park Kučaj-Beljanica zaštićen delimično i prekasno, sve u svemu nedovoljno, jer je reka Mlava već uništena izgradnjom mini-hidroelektrana, na Beljanici se planira ski-centar koji obesmišljava zaštitu, te da se kroz ovo područje u širem smislu se planira i izgradnja auto-puta do Bora koji dalje ne vodi nikuda, evo šta će biti predmet zaštite.

Naime, prema planu i studiji zaštite koju je izradio Zavod za zaštitu prirode Srbije Nacionalni park Kučaj-Beljanica će se prostirati na oko 45.000 hektara i sada prvi put pod zaštitom. Nakon planova da se područje Stare planine proglasi Nacionalnim parkom ovakva zaštita će biti prva nakon 1981. godine kada je Srbija proglasila nacionalne parkove Tara i Kopaonik 1981. godine. Kada pogledamo kakvo je stanje sa Kopaonikom i Tarom jasno je da je ova zaštita nedovoljna i da obuhvata samo određena područja, te da neće sprečiti prirodu od daljeg uništavanja preteranom gradnjom i industrijskim turizmom, a planovi su tu.

Zaštita Kučaja i Beljanice, ali u interesu rudarskih kompanija

Ako ste se obradovali jer Srbija dobija još dva nacionalna parka, ne radujte se prerano. Ovo područje istočne Srbije neće biti zaštićeno od rudarskih aktivnosti. Podsećamo, u oblasti Homolja, jednoj od poslednjih oaza netaknute prirode u Srbiji, u pripremi je otvaranje rudnika zlata Potaj Čuka-Tisnica iznad Žagubice uz metodu ekstrakcije zlata – cijanidom. Plan predviđa radni vek rudnika od 7 godina i vađenje 19,2 megatona rude.

Predlog prostornog plana iz septembra 2021. prenamenom obuhvata oblast od 292 km2, što čini 39% teritorije opštine Žagubica, od čega je 146 km2 pod šumama. Sama zona rudarskih aktivnosti odvijaće se na površini od 10,56 km2. Odluka o izradi Prostornog plana područja posebne namene objavljena je u Službenom glasniku (br. 64/2021) a finansira ga kompanija Avala Resources Ltd u vlasništvu kanadske kompanije Dundee Precious Metals. Dinamika predviđa da sve bude završeno do jula 2022. Odluka je u suprotnosti sa ranijom uredbom o utvrđivanju prostornog plana objavljenom u Sl. glasniku (98/2014-8) u kojoj se za ovaj pojas Borske metalogenetske zone navodi: „…na današnjem tehnološkom nivou nisu se još stekli uslovi za planiranje eksploatacije.“

Na ovaj deo naslanja se područje na kome je dozvolu za istraživanja dobila firma Tilva iz Beograda, čiji deo se takođe prostire preko zaštićenog područja, prema pisanju Birna.

Sa ovim saznajem, možemo dalje krenuti u opis „zaštićenih“ predela Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica, kao i podsećanjem da zaštita nije definitivna i da je tek pokrenuta, te da se planovi mogu još nekoliko puta izmeniti – pitanje na čiju korist, kao i to da i kada se usvoji zaštita će biti uređena uredbom Vlade, a ne zakonom.

Kučaj-Beljanica pod zaštitom prvog stepena

Područja pod režimom zaštite I stepena budućeg Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica zauzimaju ukupnu površinu od 3.042,77 ha (6,72% ukupno zaštićene površine). Nalaze se na devet izolovanih lokacija unutar prirodnog dobra. Lokaliteti koji su uključeni u ovaj režim zaštite označeni su kao: Suvi Do, Sastav rečica Perast i Male Tisnice, Prerast Samar, Busovata, Južni odsek Beljanice, Klisura Resave, Klisura Suvaje, Vinatovača i Lazarev kanjon.

Na ovom području zabranjeno je korišćenje prirodnih resursa i izgradnja objekata, ali i slobodna, nekontrolisana poseta i obilazak, kretanje van postojećih puteva i specijalno utvrđenih staza. Dakle, biće zabranjeno slobodno kretanje svima koji žele da posete ovo područje uz obavezno naplaćivanje posete.

Takođe, režim prvog stepena zaštite podrazumeva ograničavanje radova i aktivnosti samo na naučna istraživanja i praćenje prirodnih procesa, kontrolisane posete u obrazovne, rekreativne i opštekulturne svrhe, a koje nisu u suprotnosti sa ciljevima očuvanja prirodnih vrednosti, sprovođenje zaštitnih, sanacionih i drugih neophodnih mera u slučaju požara, prirodnih nepogoda, udesa, pojava biljnih i životinjskih bolesti i prenamnožavanja štetočina, uz saglasnost Ministarstva.

Evo šta je zaštićeno prvim režimom zaštite.

Suvi Do

Suvi Do se nalazi u severnom delu zaštićenog područja Kučaj-Beljanica. Od sela Suvi Do pruža se pravcem severozapad-jugoistok prateći rečni tok Suvog Dola, koji predstavlja jedinstvenu kanjonsku dolinu sa ponorskom zonom, koja nastaje na području rezervata „Busovata“ od mnogobrojnih (stalnih i povremenih) tokova organizovanih u dendritičnu mrežu na vodonepropusnoj podlozi. Neposredno pre ulaska u kanjonski deo, Suvi Do prima kratku pritoku sa povremenog vrela Buk. Kanjonski deo doline funkcioniše kao razbijena ponorska zona, gde se vode toka gube na čitavoj dužini kanjona. Novijim istraživanjima uočen je neobičan hidraulički mehanizam ponorske zone – nizvodno, vode Suvog Dola se neočekivano pojavljuju u koritu što je za sada neistražen i neobjašnjen fenomen. Vode iz ove ponorske zone se pojavljuju na Vrelu Mlave. Maksimalni kapacitet gutanja vode procenjuje se na 30 l/s.

Zahvaljujući širokom rasprostranjenju krečnjačkih stena, šibljaci s dominacijom jorgovana široko su rasprostranjeni na području Suvog Dola. Vrste koje u ovim uslovima staništa žive u zajednici sa jorgovanom su: ruj (Cotinus coggygria), crni jasen (Fraxinus ornus), rašeljka (Prunus mahaleb).

Suvi Do je značajno područje za gnežđenje ptica grabljivica sivog sokola (Falco peregrinus) i surog orla (Aquila chrysaetos), ali i ostalih vrsta kao što su drozd kamenjar (Monticola saxatilis), planinska strnadica (Emberiza cia), siva žuna (Picus canus), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca).

Sastav rečica Perast i Male Tisnice

Reke Perast i Mala Tisnica nalaze se u severoistočnom delu prirodnog dobra i predstavljaju glavne izvorišne krakove Velike Tisnice. Reka Perast je na ovom delu toka usečena u krečnjačke stene, tako da ima oblik izrazite klisure sa veoma strmim uzdužnim profilom rečnog korita. Čitavom svojom dužinom predstavlja očuvan i čist planinski tok, koji na sastavu sa Malom Tisnicom – tokom sličnih morfoloških i hidrografskih osobina, gradi živopisne slapove, mali vodopad i bigrenu akumulaciju.

Vodopad i slapovi na ušću rečice Perast u reku Tisnicu predstavljaju objekat hidrološkog nasleđa Srbije.

Površina ovog lokaliteta obrasla je čistom sastojinom bukve (Fagus moesiaca). Mestimično na ostenjacima strmih i kamenitih padina i krečnjačkih blokova pojedinačno i u grupama raste jorgovan (Carpinus orientalis), hrast (Quercus petraea), cer (Quercus cerris), paprat (Ceterax officinarum), kupina (Rubus spp.) i druge biljne vrste.

Prerast Samar

Obuhvata dosadašnje prirodno dobro Prirodni spomenik geomorfološkog karaktera „Prerast Samar“. U jednom od izvorišnih krakova Tisnice, nad suvim koritom povremenog toka reke Perast (na nadmorskoj visini od 690 m, 2,5 km od ušća reke Perast u Malu Tisnicu), formirana je džinovska prerast u masivnim krečnjacima. Tako je oblikovana velika stenovita kapija, jedna od najlepših prerasti u Srbiji. Zbog svoje atraktivnosti, znatnih dimenzija i velikog naučnog značaja, nalazi se na Listi geomorfoloških objekata geonasleđa Srbije.

Prerast je veliki kameni most koji u vidu svoda pregrađuje dolinu reke Perasta u njenom najužem delu. Visina kamenog luka iznosi 17 m, a širina u podnožju 14,5 m. Klisura reke Perasta predstavlja skup interesantnih i retkih morfoloških pojava koje imaju odlike prirodnih spomenika. Posebnu morfološku zanimljivost predstavlja pećina koja se nalazi sa donje strane desnog stuba Prerasti, oko 10 m iznad korita Perasta. Osim ove, oko 200 m uzvodno od Samara, na desnoj strani reke, nalazi se još jedna pećina čija ukupna dužina iznosi oko 215 m. Pećinu krase mnogobrojni stalaktiti, salivi, draperije kao i polirane pećinske perle.

Površina ovog lokaliteta obrasla je čistom sastojinom bukve (Fagus moesiaca). Mestimično na ostenjacima strmih i kamenitih padina i krečnjačkih blokova pojedinačno i u grupama raste jorgovan (Carpinus orientalis), hrast (Quercus petraea), cer (Quercus cerris), paprat (Ceterax officinarum), kupina (Rubus spp.) i druge biljne vrste.

Busovata

Granica ovog lokaliteta se poklapa sa granicom dosadašnjeg Strogog prirodnog rezervata „Busovata“, koji obuhvata deo šumskog kompleksa na planini Beljanici. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1250-1350 m. Kontakt dve različite geološke podloge, kiselih stena (škriljci/filiti) i krečnjaka omogućio je obrazovanje zemljišta izuzetno povoljnih hemijskih i fizičkih osobina koje pogoduje razvoju bukovih šuma.

Ukupan broj stabala u rezervatu po hektaru je 433 (zapremina je 448 m3/ha), a zapreminski prirast 6,6 m3/ha. Ovaj lokalitet, pored Vinatovače, predstavlja najočuvaniji deo bukovih šuma na ovom području i ekološku celinu nastalu spontanim razvojem dobro očuvane autohtone šumske vegetacije.

Značajan je za šumske vrste ptica koje zahtevaju stare, dobro struktuirane šume, to su: golub dupljaš (Columba oenas), dugorepa sova (Strix uralensis), šumska sova (Strix aluco), planinski detlić (Dendrocopos leucotos), šarena muharica (Ficedula albicollis), mala muharica (Ficedula parva) i dr.

Južni odsek Beljanice

Obuhvata dosadašnja prirodna dobra Spomenik prirode „Radoševa pećina“ i pećina „Velike Atule – Vitanova kristalna pećina“ i Spomenik prirode „Bušan kamen“. Južni odsek Beljanice se nastavlja na moćne krečnjačke padine Sokolice, Govedarišta i Čemernice, koje se odvajaju od njenog središnjeg bila. Ovaj odsek se završava nizom od desetak speleoloških objekata, među kojima su navedena zaštićena prirodna dobra. Ispod i paralelno sa ovim „speleološkim nizom“ formirani su moćni sipari i plazine. U podnožju južnog odseka Beljanice, u gornjem delu periodskog – Čemerničkog potoka, usečena je klisurasta dolina. U pravcu erozivnom proširenja Lisina, topografski gravitiraju vode južnog odseka Beljanice. Čemernički potok se prvo sastaje sa južnijim Lalinim potokom, a zatim se spaja sa vodama Velikog vrela.

Klisura Resave

Granicama ovog lokaliteta obuhvaćena su dosadašnja prirodna dobra: Predeo naročite prirodne lepote „Resava” i „Strogi prirodni rezervat „Klisura reke Resava. Dolina reke Resave je duboko usečena između čela Beljaničke (Beljanička kapa) i složene Rtanjsko-Kučajske navlake, odvajajući manju celinu koju predstavlja Beljanica na severu i veći deo koga čine Kučajske planine na jugu.

Složen geološki sastav sa kombinacijom vodopropusnih i vododržljivih stena uslovio je specifičnu geomorfološku evoluciju i složen reljef u slivu reke Resave – kompozitni oblik rečne doline, sa suženim kanjonskim i klisurastim delovima i kotlinskim proširenjima. Vertikalne kanjonske strane dostižu 500-600 m visinske razlike, a rečna dolina je često svedena samo na rečno korito, tako da u većem delu svog toka Resava poseduje visok stepen atraktivnosti i kuriozitetna svojstva reljefa formiranog kombinacijom alogenog rečnog toka u karbonatnim stenama.

Najinteresantniji deo ovog lokaliteta je kanjonski deo doline, nizvodno od Kulinog krša. Na ovom delu toka, Resava ponire i u rečnom koritu se pojavljuje oko kilometar nizvodno, kod Velike ravne reke. Dolina koja je od početka gotovo pravilno usečena u smeru zapad-istok, ovde skreće ka severozapadu i ponovo se sužava – u najuži i najdublji kanjonski deo – Sklop. Sklop je dobio ime po ogromnom krečnjačkom bloku koji se survao sa litica i zaglavio na dnu kanjona, nekoliko metara iznad reke – obrazujući kameni most.

Ovo područje se odlikuje prisustvom više biljnih vrsta sa „Preliminarne Crvene liste flore Srbije“ poput Corylus colurna (mečja leska), Vicia sparsiflora (grahorina), Geranium macrorrhizum (zdravac) ili Epipogium aphyllum (nadbradac), kao i prisustvo predstavnika balkanske endemične flore: Campanula sphaerothrix (zvonce), Thymus praecox subsp. jankae (jankeova majčina dušica), Viola macedonica (makedonska ljubičica), Acer Intermedium (pančićev maklen), Dianthus noeanus (karanfilić), Heliosperma moechringiifolia (pucavac) i drugih.

Značajan je refugijum reliktnih vrsta flore poput: Berberis vulgaris (šimširika), Campanula lingulata (jezičasti zvončić), Carpinus betulus (grab), Hedera helix (bršljan), Staphylea pinnata (klokočika), Taxus baccata (tisa) i drugih.

Klisura reke Suvaje

Granicama ovog lokaliteta obuhvaćeno je dosadašnje prirodno dobro Strogi prirodni rezervat „Klisura reke Suvaje”. Reka Suvaja – Kločanica je interesantan primer reke ponornica na području nacionalnog parka Kučaj-Beljanica. Ona u gornjem (i dobrim delom srednjem) toku, ima stalno vode i tu nosi ime Kločanica. Međutim, oko 2 km uzvodno od ušća u Resavu, njene vode se gube u ponorima krečnjačke klisure i ona postaje Suvaja. Tako Kločanica-Suvaja, nije pritoka Resave u klasičnom smislu – nema površinskog doticaja, ali podzemnim putevima njene vode dospevaju do Resave i izbijaju u njenom koritu.

Ovo područje se odlikuje prisustvom više biljnih vrsta sa „Preliminarne Crvene liste flore Srbije“ poput Corylus colurna (mečja leska), Vicia sparsiflora (grahorina), Geranium macrorrhizum (zdravac) ili Epipogium aphyllum (nadbradac), kao i prisustvo predstavnika balkanske endemične flore: Campanula sphaerothrix (zvonce), Thymus praecox subsp. jankae (jankeova majčina dušica), Viola macedonica (makedonska ljubičica), Acer Intermedium (pančićev maklen), Dianthus noeanus (karanfilić), Heliosperma moechringiifolia (pucavac) i drugih.

Značajan je refugijum reliktnih vrsta flore poput: Berberis vulgaris (šimširika), Campanula lingulata (jezičasti zvončić), Carpinus betulus (grab), Hedera helix (bršljan), Staphylea pinnata (klokočika), Taxus baccata (tisa) i drugih.

Vinatovača

Granica lokaliteta Vinatovača poklapa se sa granicom dosadašnjeg Strogog prirodnog rezervata „Vinatovača“. Nalazi se u gornjem slivu reke Resave (na nadmorskoj visini od 630-870m, na severoistočnoj ekspoziciji), odnosno dolini potoka Vinatovac, koji je važan u hidrografskom smislu, jer nosi vodu Resavi iz središnjih delova Kučajskih planina. U njegovoj dolini se nalazi jedinstveno i reprezentativno stanište bukve. Bukove šume u Vinatovači i okolini, ranije su pripadale manastiru Manasiji, tako da su očuvane i već duži niz godina strogo zaštićene, zbog čega imaju prašumsku strukturu i izgled. Šume su najvišeg boniteta.

Geološku podlogu nižih delova lokaliteta čine hlorit-sericitski škriljci, a viših krečnjaci. Pedološki pokrivač je smeđe zemljište na kome je našla stanište čista bukova sastojina (Fagetum moesiacae montanum serbicum Rud.) koja ima prašumsku strukturu i izgled. Pojedinačna stabla su visoka do 46 m, jakih prsnih prečnika preko 1 m i starosti oko 200 godina. Bukva je ovde imala optimalne uslove za razvoj, te je povećanjem brojnosti stabala i pokrovnosti kruna, kao i razvitkom korenovog sistema i značajnim učešćem u izgradnji debelog sloja stelje (na pojedinim mestima dostiže dubinu i preko 30 cm), potiskivala postepeno druge vrste, gradeći čiste sastojine. Lokalitet „Vinatovača“ predstavlja najtipičnije izražen i najbolje očuvan deo visokih bukovih šuma područja Gornje Resave.

U spratu žbunova javljaju se: klen, javor, brest, divlja trešnja i dr. Od drugih vrsta drveća javljaju se u malom broju: Acer campestre, Acer pseudoplatanus, Acer platanoides, Prunus avium, Ulmum montanum, Corylus avellana, Cornus mas. U spratu zeljastog pokrivača javljaju se: Athyrium filix femina, Asperula odorata, Polystichun aculeatus, Parietaria erecta, Lamium luteum, Circaea lutetiana, Asperula taurina, Glechoma hirsuta, Mecurialis perenis, Impatiens noli tangere, Epilobium montanum, Geranium robertianum, Oxalis acetoselia, Marasmius aliaceus, Pteris aquilina, Salvia glutinosa, Asperula odorata, Polystichum lobatum, Cardamine bulbifera Epilobium montanum, Allium ursinum, Geranium robertianum.

U vodama potoka Vinatovac prisutni su potočna pastrmka i peš.

Ovaj lokalitet je značajan za šumske vrste ptica koje zahtevaju stare, dobro struktuirane šume, to su: golub dupljaš (Columba oenas), dugorepa sova (Strix uralensis), šumska sova (Strix aluco), planinski detlić (Dendrocopos leucotos), šarena muharica (Ficedula albicollis), mala muharica (Ficedula parva) i dr.

Lazarev kanjon

Granica ovog svima poznatog lokaliteta lokaliteta se poklapa sa granicom dosadašnjeg Spomenika prirode „Lazarev kanjon“. Zahvata istočni obod planine Kučaj sa kanjonskim dolinama Lazareve reke i njenih sastavnica: Mikulja, Demizloka i Vejske reke. Po dubini vertikalnog usecanja i morfologiji svojih strana to su grandiozni i izraziti oblici fluvijalne erozije. Dužina doline Lazareve reke od ušća u Zlotsku reku do završetka viseće doline Mikulja iznosi 5.200 m, uz visinsku razliku od 200 m i presečni nagib uzdužnog profila od 38%. Kanjonski deo doline ima dužinu od 4.400 m. U najužem delu kanjona nalazi se serija džinovskih lonaca, evorsionih, vodom izdubljenih kotlova raspoređenih u dva visinska nivoa.

Drugi stepen zaštite NP Kučaj-Beljanica

Nacionalni park Kučaj Beljanica pod područjem pod režimom zaštite II stepena zauzima ukupnu površinu od 23.213,54 ha (51,16% ukupno zaštićene površine). Nalaze se na tri izolovane lokacije unutar prirodnog dobra. Lokaliteti koji su uključeni u ovaj režim zaštite označeni su kao: „Tisnica“, „Kučaj-Beljanica centar“ i „Dubašnica sa Lazarevim kanjonom“.

Ovakav stepen zaštite podrazumeva aktivnu zaštita i sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom delu sa delimično izmenjenim ekosistemima velikog naučnog i praktičnog značaja i posebno vrednim predelima i objektima geonasleđa.

Tako će u Nacionalnom parku Kučaj-Beljanica, tamo gde je na snazi 2. stepen zaštite, biti zabranjena izgradnja vikendica i drugih porodičnih objekata za odmor, javnih skijališta, izgradnja vetrogeneratora, septičkih jama propusnog tipa i svako ispuštanje otpadnih i osočnih voda u vodotoke i zemljište, površinska i podzemna eksploatacija mineralnih sirovina (rudarenje), formiranje pozajmišta odnosno otvaranje kamenoloma, izgradnja rudarskih objekata, izgradnja objekata za reciklažu i spaljivanje otpada i obrazovanje deponija otpada, izmena morfologije terena, odnosno izvođenje radova koji bi mogli da unište ili naruše geomorfološke i hidrološke karakteristike područja, prevođenje voda i izmena hidrodinamičkih karakteristika i režima potoka i reka, kao i svi drugi radovi i intervencije koje mogu uticati na izmenu hidrološkog režima podzemnih i površinskih voda, izgradnja hidrotehničkih objekata (brana–akumulacija), pregrađivanje i
regulacija vodotoka, kao i izgradnja hidroelektrana, promena namene vodnog zemljišta, ulazak u speleološke objekte, pećine i jame, bez odobrenja upravljača u pratnji odgovarajućeg vodiča, lomljenje, iznošenje i drugo oštećivanja pećinskog nakita, bacanja smeća i otpada u jame, hvatanje, uznemiravanja, iznošenje i ubijanja predstavnika pećinske faune, čista seča šuma koja nije planirana kao redovan vid obnavljanja šuma osim u slučajevima propisanim u čl. 9. st. 2 i 3. Zakona o šumama, unošenje alohtonih vrsta biljaka osim vrsta šumskog drveća kojima se gazduje po posebnim osnovama, unošenje invazivnih vrsta, paljenje vatre, osim na mestima određenim za tu namenu, seča pojedinačnih stabala velike starosti i impozantnih dendrometrijskih, karakteristika, obavljanje intervencija i aktivnosti koje nepovoljno utiču na staništa ili strogo zaštićenu divlju vrstu biljaka i životinja, čije prisustvo je utvrđeno istraživanjem područja.

Zabrane se definišu propisivanjem mera zaštite u okviru posebnih uslova zaštite za date vrste i njihova staništa, postavljanje tabli i drugih obaveštenja na stablima, nekontrolisano sakupljanje lekovitog bilja, sve radnje i aktivnosti kojima se ugrožava fauna riba i remeti njihov mrest, rast, ishrana i kretanje, privredni ribolov, ribolov u periodu lovostaja, uništavanje gnezda ptica i aktivnosti koje dovode do uznemiravanja ptica u periodu razmnožavanja (mart-jul), sakupljanje i stavljanje u promet svih vrsta biljaka i životinja iz uredbe kojom se uređuje stavljanje pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune, sakupljanje, oštećenje, hvatanje, ubijanje i uznemiravanje svih vrsta biljaka i životinja iz pravilnika kojim se propisuje proglašenje i zaštita strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva.

Takođe, 2. stepen zaštite Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica podrazumeva i mnoga ograničenja kao što su: tradicionalno korišćenje kamena, gline i drugog materijala za lokalne potrebe, formiranje šumskih i poljoprivrednih monokultura, unošenje vrsta stranih za divlji biljni i životinjski svet područja u kome se nalazi zaštićeno područje, izvođenje geoloških istraživanja koja podrazumevaju izradu istražnih bušotina (bušotine, raskopi, useci, zaseci i sl.) osim bušotina koje služe za vodosnabdevanje stanovništva, podzemnu eksploataciju mineralnih sirovina – ulaz u rudarske prostorije mora biti formiran izvan režima zaštite II stepena, kaptiranje izvora za potrebe vodosnabdevanja postojećih domaćinstava, gazdovanje šumama i šumskim zemljištima utvrđenim u planovima i osnovama gazdovanja šumama, gazdovanje blisko prirodnom, kojima se obezbeđuje održavanje postojećih šumskih ekosistema i poboljšanje njihovog sastava, strukture i zdravstvenog stanja, očuvanje raznovrsnosti i izvornosti drveća, žbunja i ostalih biljnih i životinjskih vrsta u šumskim sastojinama, seču obnavljanja šuma manjim intenzitetom u više navrata, primenu odgovarajućih bioloških mera protiv fitopatoloških i entomoloških oboljenja šuma, aktivnosti vezane za unapređenje populacija retkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta, kontrolisanu posetu u obrazovne, rekreativne i opštekulturne svrhe, sprovođenje aktivnosti u okviru naučno-istraživačkih radova i praćenje prirodnih procesa, sprovođenje odgovarajućih mera protivpožarne i protiverozione zaštite, uklanjanje niskog rastinja shodno orografiji terena radi omogućavanja nesmetanog prolaza duž klisura i kanjona, izgradnju objekata turističkog smeštaja, ugostiteljstva, turističke infrastrukture na izgradnju manjih objekata za prezentaciju prirodnih vrednosti ili objekata u tradicionalnom stilu, izgradnju objekata saobraćajne, energetske, komunalne i druge infrastrukture, stambenih i ekonomskih objekata poljoprivrednih i šumskih gazdinstava, i to na objekte koji ne utiču negativno na položaj životinjskih ili biljnih vrsta, njihovih staništa, prirodnih vrednosti i lepotu predela, izgradnju objekata za konvencionalno gajenje domaćih životinja i divljači u okviru postojećih seoskih domaćinstava, primenu hemijskih sredstava na upotrebu veštačkih đubriva na obradivim površinama, a za hemijska sredstva za zaštitu bilja uz saglasnost Ministarstva, ribolov, rekreativni i naučno-istraživački.

Šta je zaštićeno 2. stepenom zaštite.

Tisnica

Zaštićeno područje „Tisnica“ zahvata tok reke Tisnice koja nastaje spajanjem rečica Perast i Male Tisnice u jugoistočnom podnožju Velikog Kršja (830 m), na nadmorskoj visini od 605 m. Uzimajući Malu Tisnicu, odnosno Nikolin potok za izvorišni krak, dužina Tisnice do spajanja sa vrelom Mlave u Žagubici je oko 22,5 km.

Zbog svojih izuzetnih vrednosti, „Klisura i epigenija Tisnice“ je uvrštena u objekte geomorfološkog nasleđa Srbije, u okviru grupe „Fluvijalni reljef“. Vodopad i slapovi na ušću rečice Perast u reku Tisnicu uvršteni su objekte hidrološkog nasleđa Srbije, u okviru „Reka“ (podgrupa „Vodopadi slapovi“).

Gornjim i srednjim tokom Tisnica teče uskom, šumovitom klisurom, koja nema nijednu značajnu pritoku, ako se izuzme periodski potok, koji teče iz pravca Tisavca, sa leve dolinske strane. Ispod Trešnjevice, na 420 m n.m, prima svoju najznačajniju desnu pritoku, Crnu reku. Nakon sutoka, krečnjačke litice Tisnice se približavaju, sužavajući dolinsko dno – zbog čega ovaj deo doline ima pravi kanjonski karakter. Nizvodno od kratkog erozivnog proširenja, Tisnica u potpunosti ulazi u kanjonski donji deo toka, koji se sa mestimičnim prekidima – erozivnim proširenjima, proteže sve do Žagubice. U donjem toku, pravi seriju dolinskih meandara, a izuzetne geomorfološke, hidrološke (i ambijentalne) vrednosti, upotpunjuje prisustvo dvadesetak interesantnih speleoloških objekata, pre svega pećina. U Žagubičkoj kotlini prima vode svoje poslednje značajne (desne) pritoke, Male reke, da bi se na južnom obodu Žagubice, na 310 m n.v. spojila sa vodama Žagubičkog vrela (vrela Mlave) čineći reku Mlavu.

U donjem toku Tisnica se probija kroz partiju masivnih krečnjaka formirajući ivičnu epigeniju i usku teško prohodnu dolinu kanjonskog oblika sa velikim brojem speleoloških objekata na liticama-stranama kanjona. Kanjon Tisnice se nalazi na Listi geomorfoloških objekata geonasleđa Srbije.

Tisnica je planinski vodotok koji u odnosu na nadmorsku visinu pripada prelaznom, salmonidno-ciprinidnom regionu u kome su evidentirani potočna pastrmka, potočna mrena, pijor i peš.

Ovaj lokalitet je značajno područje za gnežđenje ptica grabljivica sivog sokola (Falco peregrinus) i surog orla (Aquila chrysaetos), ali i ostalih vrsta kao što su drozd kamenjar (Monticola saxatilis), planinska strnadica (Emberiza cia), siva žuna (Picus canus), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca).

Kučaj-Beljanica centar

Zahvata područje koje se nalazi severno i južno od toka reke Resave, odnosno prostor ograničen sa južne strane tokom reke Kločanice, a sa severne područjem Suvog Dola.

Ovaj prostor predstavlja značajan refugijum reliktnih vrsta flore poput: Berberis vulgaris (šimširika), Campanula lingulata (jezičasti zvončić), Carpinus betulus (grab), Hedera helix (bršljan), Staphylea pinnata (klokočika), Taxus baccata (tisa) i drugih.

Područje kod vrhova i bila Beljanice, odlikuje prisustvo nekoliko retkih i značajnih pripadnika flore: Epipactis microphylla (sitnolisna kalužđarka), Juniperus sabina (somina), Achillea ageratifolia subsp. serbica (srpska hajdučica), Hypericum rochelii (rohelijev kantarion) i Athamanta hungarica (mađarski zdravinjak). Na dnu klisure i u uvalama koje se spuštaju prema toku reke Resave stanište su našle mezofilne reliktne polidominantne šume tipa Fageto-colurnetum mixtum. U višim, strmim i izloženijim delovima klisure, na plićem i skeletnijem zemljištu, srećemo reliktnu termofilnu šumsku zajednicu tipa Acetero-Fraxineto colurnetum mixtum i njene stadijume.

Najinteresantnija reliktna termofilna zajednica ovoga područja jeste zajednica jorgovana, mečje leske i drugih vrsta: Syringeto-colurnetum mixtum, ali je mnogo šire rasprostranjen degradacioni stadijum Syringeti-monspesuleto colurnetum, koji se trajno održava u izmenjenim uslovima, na izloženim suvim i toplim staništima, plitkim skeletnim rendzinama i na strmim stranama. U klisuru reke Resave zapažene su i druge zajednice koje sa reliktnim zajednicama čine jednu vegetacijsku celinu i izgrađuju ekološko-cenotičke nizove, koji se u zavisnosti od uslova staništa, veoma često i na manjim rastojanjima smenjuju na terenu. Tako srećemo: bukove šume sa lipom (Fagetum montanum tileetosum), bukove šume sa orahom (Fagetum montanum juglandetosum), bukove šume sa mečjom leskom (Fagetum montanum colurnetosum), čiste bukove šume na krečnjacima (Fagetum montanum calcilicolum) i dr. U centralnom delu područja Suvaje nalazi se šuma bukve i oraha (Fagetum montanum juglandetosum) koja se penje i na donje delove padina.

Ovo područje je značajno za gnežđenje grabljivica kao što su suri orao (Aquila chrysaetos), sivi soko (Falco peregrinus) i (Circaetus gallicus) orao zmijar. Takođe, ovo su značajna staništa za drozda kamenjara (Monticola saxatilis), jarebicu kamenjarku (Alectoris graeca) i belu čiopu (Apus melba). Šumska staništa na ovom području su takođe značajna za vrste kao što su dugorepa sova (Strix uralensis), šarena muharica (Ficedula albicollis), mala muharica (Ficedula parva), planinski detlić (Dendrocopos leucotos) i dr. Na livadskim staništima na južnim padinama Beljanice gnezdi se prdavac (Crex crex).

Dubašnica sa Lazarevim kanjonom

Dubašnica sa Lazarevim kanjonom nalazi se u istočnom delu Kučaja. To je visoka kraška površ, na 800-1000 m n.v., blago zatalasana, oštro ograničena dubokim kanjonskim dolinama. Čitava oblast je bogata speleološkim objektima – jamama i pećinama. U literaturi je poznata i kao visoravan Kota i Stobora (još od istraživanja J. Cvijića), skrašćena površ sa obiljem kraških fenomena i na površini i u podzemlju. Unutar površi raščlanjena je brojnim vrtačama i plitkim kanjonima (Dubašnica, Vojala). Rečna mreža je potpuno dezorganizo-vana i samo se u proleće javljaju kraći povremeni tokovi u koritima Dubašnice, Vojale i Mikuljske reke. U suštini to je poligenetska površ formirana kombinovanim radom fluvijalne (mehaničke) i kraške (hemijska i mehanička) erozije. Značajni predstavnici flore ovog područja su: dugolisna zvezdica (Bupleurum longifolium) – ugrožena i strogo zaštićena biljna vrsta sa svega nekoliko lokaliteta u Srbiji, babaluška (Sternbergia colchiciflora) – ugrožena i zaštićena vrsta, balkanska kozja brada (Tragopogon balcanicus) – subendemična vrsta kao i ugrožena i zaštićena orhideja majmunov kaćun (Orchis simia).

Na kraškim staništima Dubašnice prisutna je u relativno velikom broju obična belka (Oenanthe oenanthe). Redovno se gnezde i pupavac (Upupa epops), leganj (Caprimulgus europaeus), ćuk (Otus scops), rusi svračak (Lanius collurio), sivi svračak (Lanius minor), grlica (Streptopelia turtur) i dr.

Treći stepen zaštite Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica

Područje Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica pod režimom zaštite III stepena zauzima ukupnu površinu od 19.115,31 ha (42,12% ukupno zaštićene površine) i obuhvata teritoriju Nacionalnog parka „Kučaj-Beljanica“ koja nije pod režimima zaštite I i II stepena.

Ovaj režim zaštite podrazumeva proaktivnu zaštita koja se sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom delu sa delimično izmenjenim odnosno izmenjenim ekosistemima, predelima i objektima geonasleđa od naučnog i praktičnog značaja. U III stepenu zaštite mogu se vršiti upravljačke intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja, razvoj sela i unapređenje seoskih domaćinstava, uređenje objekata kulturno-istorijskog nasleđa i tradicionalnog graditeljstva, očuvanje tradicionalnih delatnosti lokalnog stanovništva, selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih resursa i prostora uz potrebnu infrastrukturnu i drugu izgradnju.

Treći režim zaštite Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica podrazumeva zabranu obrazovanja deponija, otvaranje novih majdana tehničkog kamena unutar zaštićenog područja, osim ukoliko se materijal takvih ili sličnih karakteristika ne može naći na području izvan granica zaštićenog područja, ili je isti privremenog karaktera prostorno i vremenski strogo ograničen a koristi se za poboljšanje uslova života lokalne zajednice (izgradnja i održavanje lokalnih saobraćajnica i sl.), eksploatacija mineralnih sirovina u zonama neposredne i uže zaštite izvorišta vodosnabdevanja, na područjima ili u blizini područja namenjenog turizmu, na području ili u blizini zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara, uništavanje i sakupljanje strogo zaštićenih i zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta, čista seča šumskih površina, seča pojedinačnih starih stabala, impozantnih dendrometrijskih karakteristika, uklanjanje autohtone vegetacije, unošenje invazivnih alohtonih vrsta, uznemiravanje faune i sakupljanje jaja.

Naravno postoje i ograničenja, a to su: način gazdovanja predviđen i propisan posebnim šumskim osnovama za sve gazdinske jedinice koje su u zaštićenom prirodnom dobru, način gazdovanja na površinama na kojima se istraživanjima potvrdi prisustvo strogo zaštićenih divljih biljnih i životinjskih vrsta koje su retke i ugrožene i za koje su potrebne dodatne mere zaštite. Ograničenja i zabrane definišu se propisivanjem mera zaštite u okviru posebnih uslova zaštite za date vrste i njihova staništa.

Radovi van zaštićenog prostora za koje se osnovano pretpostavlja da mogu imati nepovoljne i štetne posledice na zaštićeno dobro, Nacionalni park „Kučaj- Beljanica“, podležu proceduri izrade Studije procene uticaja i dobijanja saglasnosti u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode.

Bliže uslove održavanja reda i ponašanja vlasnika i korisnika zemljišta i posetilaca na zaštićenom području, utvrdiće Upravljač posebnim aktom po prethodno pribavljenim uslovima i mišljenju Zavoda za zaštitu prirode Srbije.

Zaštita prirode Kučaja i Beljanice „mačku o rep“

Zašto je država Srbija odlučila da u potpunosti ne zaštiti područje Beljanice i Kučaja nije nam poznato. Indikativno je da se radi o interesu velikih rudarskih kompanija, a da je „zaštita“ bacanje prašine u oči građanima Srbije kako bi izgledalo da se nešto stvarno radi. Zaštita koja nije potpuna nije nikakva zaštita, a područje budućeg Nacionalnog parka Kučaj-Beljanica to svakako, ne da zaslužuje jer se ne radi o zaslugama, već je preko potrebna ako želimo da Srbija postoji u buduće.

Ukoliko država Srbija želi da svoje građane otruje i razboli, te da uništi ono što je vrednije o njih samih – izgleda da je na dobrom putu. Kao i kod priprema za proglašenje Nacionalnog parka Stara planina gde je omogućeno rudarenje odmah pored prvog stepena zaštite, radi se o mimikriji i zaštiti koja je lažna.

Naslovna fotografija: Lazarev kanjon, foto: Miloš Golubović / Wikimedia