Risovačka pećina: Neandertalci iz Risovače i krupna stoka krupnog zuba

Risovačka pećina, na obodu Aranđelovca, fenomen je na prostorima Srbije, ali i Evrope. Iako je površinski mala, u njoj je nađeno blago neprocenjive vrednosti.

Međutim, to blago nisu zakopali hajduci, niti Turci, o Rimljanima i ranijim civilizacijama nema ni govora. Ono što Risovaču čini nesvakidašnjom, za razliku od Resavske pećine, Lazareve pećine, Jankove pećine, pećine Ceromošnja i drugih pećina u Srbiji, jesu palentološki nalazi koji nisu nađeni ni na jednom drugom mestu, ili bar ne u „paketu“.

Pećinski čovek iz Aranđelovca

(Pećinski čovek, kako to gordo zvuči, pogotovo ako je bio – neandertalac.)

Ovaj drevni Aranđelovčanin, odnosno Risovački čovek, živeo je u pećini sa porodicom, čini se veoma udobno. Temperatura u pećini je uglavnom konstantna tako da mu je ušteda na grejanju i hlađenju bila znatna, što je dokaz da dobra izolacija štedi novac.

Iako smo dobro zagledali, ovaj Aranđelovčanin ni malo ne podseća na današnjeg. Zapravo, ne podseća uopšte, s obzirom na to da su neandertalci izumrli. Ono što znamo o neandertalicima ugrubo, pa i ovom našem, to je da je bio “mali i nabijen” sa niskim i iskošenim čelom i izraženim jagodicama. Ako ste mislili na predsednika vaše opštine ili nekog lokalnog funkcionera, prevarili ste se. Pećinski čovek je bio visok oko 165 centimetara i karakterisala ga je velika fizička snaga. Toliko je bio jak da je na svojim leđima mogao poneti teret i do 200 kilograma.

Risovački pećinski čovek živeo je veoma kratko za današnje pojmove. Retko ko je doživeo 40 godina, a neko sa 35 je već bio deda, odnosno baba – i u zvaničnom i u kolokvijalnom smislu. Devojčice su postajale majke već sa 12 godina, a pećinska žena je takođe bila “mala i nabijena”, i izuzetno jaka. Bavila se lovom na životinje, kojih danas takođe više nema.

Ovi praljudi iz Aranđelovca nisu bili naivni, štaviše, koristili su oruđe od kamena i kosti. U Risovači su pronađene alatke od kostiju kao što je bodež i šilo, koje je bilo primitivnija verzija igle za šivenje, odnosno služilo da se spoje dva parčeta kože ili krzna. Pećinski ljudi su koristili odeću, naravno, jer je krajem ledenog doba umelo i da zahladni.

Druga oruđa, ali i oružja, ovaj pračovek pravio je od kremena, izuzetno krtog materijala, odnosno minerala, koji se lako cepao. Kada se pričvrsti za dršku od drveta dobijala se sekira ili koplje, čime se lovilo i tranžiralo meso divljih životinja.

Međutim, Risovačka pećina nije pomogla našim pećinskim junacima da prežive kraj ledenog doba. Promene u klimi i konkurencija današnjih ljudi, odnosno homo sapiensa sapiensa, dovela je do izumiranja neandertalaca, ostavivši nam u amanet, prema nekim istraživanjima, oko 20 odsto genoma. Da, bilo je i mešanja, a možda i ljubavi. Svako je sumnjiv.

Čim uđete u Risovačku dočekaće vas figure napravljene od poliesterske smole kojima je predstavljen naš drevni čovek, odnosno čitava porodica. Atmosfera je topla i porodična: otac loži vatru i glača oružje, majka nosi drva, vatri prilazi još jedan sin već spreman za lov sa toljagom, a deda sedi pored vatre i gleda u svog sina i verovatno govori: “u moje vreme vatra se ložila ovako”, “ne znaš ti to, daj meni”, “ko te napravi tako nesposobnog” i slično.

U svakom slučaju, ovu ljudi su bili savremenici krapinskog čoveka koji je živeo u okolini Zagreba.

Risovača kao kulturno dobro i spomenik prirode

Pećina je otkrivena tokom rada kamenoloma, a do tada nije bila vidljiva spolja. Otud je i uništen ulazni deo pećine u dužini od 20 metara, za koji se pretpostavlja da je bio stanište Risovačkog čoveka.

Kada su 1953. godine počela istraživanja Risovače, pored fosila pećinskog čoveka otkrivene su i mošti pećinskog medveda kog je bilo najviše; potom mamuta, runastog nosoroga, bizona, pećinskog lava, leoparda, pećinske hijene, jelena i slično. Ukratko, više od 20 vrsti drevnih životinja.

Arheološkim istraživanjima koja su trajala do 1977. godine upravljao je prof. dr Branke Gavela, dok je speleološkim istraživanjima rukovodio prof. dr. Radenko Lazarević. Risovačka pećina je istražena cela i to u dužini od od 187 metara. Zbog značajnih arheoloških i pamentoloških otkrića, ova pećina je 1983. godine proglašena kulturnim dobrom od velikog značaja, dok je 1995. godine i njena okolina od 13 hektara proglašena spomenikom prirode prve kategorije i to kao speleološki objekat sa izuzetnim arheološko-paleontološkim vrednostima i zanimljivim prirodnim obeležjima.

Risovačka pećina je, kako se u uredbi o zaštiti navodi, nalazište fosilne kvartarne faune i prebivalište čoveka ledenog doba i iz tog razloga je zabranjeno ulaženje u pećinu bez dozvole i pratnje, građenje stambenih i vikend objekata i objekata za potrebe poljoprivredne i industrijske proizvodnje, kao i preduzimanje zemljanih, građevinskih i drugih radova i aktivnosti kojima se mogu narušiti njegove ambijentalne vrednosti ili morfologija pećinskih ulaza i izvršiti degradiranje otkopanog dela arheološkog nalazišta i oštećenje istražnih arheoloških vrednosti.

U Risovačku pećinu najviše se uložilo u periodu od 2007. do 2009. godine, kada su nakon odrona 2006. privremeno obustavljene turističke posete. Uvedena je led rasveta, ojačani su potporni zidovi u pojedinim delovima pećine, produžena je staza za posetioce, čiji je broj ograničen po grupama, i postavljen je kalcifikator koji simulira stvaranje stalagmita.

Značaj Risovače kao pećine

Risovačka pećina je nastala u vremenu krede, koji je trajao od pre 144 do 65 miliona godina i može se reći da je veoma “mlada”, pogotovo ako se uzme u obzir da se pre 65 miliona godina na ovoj našoj planeti pojavio čovek.

Risovača je treća pećina po posećenosti u Srbiji sa oko 25.000 turista godišnje. „To je kulturno dobro od velikog i prirodno dobro od izuzetnog značaja, pa nam je njegovo očuvanje i bezbednost posetilaca na prvom mestu, a tek potom zarada“, kaže viši kustos Narodnog muzeja u Aranđelovcu Zorica Petrović i dodaje da je zahvaljujući dobrom upravljanju to najsavremenije uređena i najbezbednija pećina u Srbiji.

Kada uđete u Risovaču primetićete da je nešto drugačije u odnosu na druge pećine. Pećinskog nakita je veoma malo, a zidovi pećine su gotovo skroz obli i uglačani. To je zato što je ovu pećinu napravila voda, odnosno reka koja je mnogo godina proticala kroz nju, pod naletom topljenja snega ledenog doba.

Ova pećina je izuzetno značajna jer su nađeni ostaci od izuzetnog značaja za ovaj deo sveta. Zapravo, Risovača je paket “sve u jednom” i pravo blago za arheologe, speleologe, biologe i sve druge koje zanima istraživanje davnih dana i po mnogo čemu je jedinstvena, pogotovo ako volite pećinski turizam.

Kako stići do Risovače, ali ne uteći

Kada se iz pravca Topole krene za Aranđelovac, jasno se vidi oznaka za Risovačku pećinu. Isto važi i ako se krene s druge strane. Drugim rečima, ko traži ne može da je ne nađe.

Cena ulaznica u Risovaču je 200 dinara, a fotografisanje nije dozvoljeno zbog uznemiravanja slepih miševa kojih je ostao mali broj, tako da smo prinuđeni da fotografije preuzemo sa Vikipedije. Isto tako, u vremenu kada smo posetili Risevačku pećinu, bile su obavezne maske i rukavice za svakog posetioca.

Međutim, u ovom tekstu nismo želeli da otkrijemo sve o Risovači – neka nešto ostane i na vama kada je posetite. Ljubazni kustos će vam objasniti sve potaman, a sigurno je da će i deca biti oduševljena pričom i predstavom.

Naravno, posetite i Narodni muzej u Aranđelovcu, jer je ovaj kraj Srbije vredan svake posete, i to ne samo zbog pečenja.

Naslovna fotografija: Dragan Antić, Wikimedia