Specijalni rezervat prirode Rtanj je 14. marta uredbom Vlade Republike Srbije stavljen pod zaštitu države kao poseban biodiverzitet istočne Srbije, nakon održane javne rasprave.
Specijalni rezervat prirode Rtanj, koji se prostire se na površini od 4 997 17 01 hektara, nalazi se u istočnoj Srbiji, u jugozapadnom delu Karpatsko–balkanskog planinskog sistema, a administrativno pripada opštinama Sokobanja i Boljevac. Nakon donošenja ove uredbe Rtanj je postao spectijalni rezervat prirode, nakon što je 1958. godine proglašen za strogi rezervat prirode i objekat geonasleđa Srbije.
U okviru prirodnog dobra izdvojene su tri zone različitog stepena zaštite.
Šta podrazumeva Specijalni rezervat prirode Rtanj
Specijalni rezervat prirode Rtanj je područje izuzetnih geoloških, geomorfoloških, bioloških, istorijskih i estetskih vrednosti.
Rtanj se odlikuje vrlo složenom geološkom građom, sa stenama različite starosti iz perioda paleozoika, mezozoika i kenozoika.
Posebnu vrednost predstavlja specifičan reljef sa kupastim vrhom Šiljak i vrlo strmim padinama, kraškim reljefom sa dubokim jamama i različitim oblicima eshumiranog subkutanog krasa.
Složena geološka građa Rtnja i različiti geomorfološki oblici odrazili su se na formiranje tla i razvoj flore i vegetacije izrazite originalnosti, a posebno na šumsku vegetaciju. Najnepristupačnije padine, ispod samog vrha Rtnja, obrastaju bukovo-jelove šume koje predstavljaju retku pojavu u ovom delu Srbije.
Vaskularna flora Srbije broji 3.662 taksona u rangu vrsta i podvrsta, a od toga je prema preliminarnim istraživanjima, u flori Rtnja zastupljeno gotovo 18%, odnosno 644 taksona. Pretpostavlja se da broj vrsta i podvrsta na području Specijalnog rezervata prirode Rtanj nije konačan i da se može povećati za 150-200, što govori o značaju ovog relativno malog prostora u Srbiji.
Pašnjačke fitocenoze velike florističke raznovrsnosti, sa prisustvom endemičnih i reliktnih vrsta, predstavljaju jedan od najkarakterističnijih centara diverziteta istočne Srbije. Takođe, Rtanj je stanište vrsta koje se smatraju strogo zaštićenim vrstama u flori Srbije.
Na Rtnju se nalaze biljne vrste srpska ramonda, rtanjska metvica, kaćunak smrdljivi, kaćun, muški božur, alpska pavit, planinska sasa, velemun, kohova lincura. Navedene vrste zaštićene su kao strogo zaštićene vrste, a šumski ljiljan, kaćunak mali, stepski badem su zaštićene vrste.
Samo na Rtnju raste izuzetno retka i endemična vrsta Nepeta rtanjensis. Od lekovitih vrsta izdvaja se i rtanjski čaj.
Rtanj, kao tipično planinsko stanište, karakteriše i prisustvo velikog broja vrsta ptica.
Za sada je evidentirano 89 vrsta, što sigurno nije konačan broj. Gotovo polovina evidentiranih vrsta (45 odsto) zaštićene su kao strogo zaštićene vrste – Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva, dok su 93 odsto (83 vrste) gnezdarice.
U fauni sisara planine Rtanj posebno se ističe fauna slepih miševa sa registrovanih 20 vrsta, što čini 2/3 ukupnog broja registrovanih vrsta slepih miševa Srbije.
Iako su nacionalnim zakonodavstvom, sve vrste biljaka zaštićene kao strogo zaštićene vrste, značaj planine Rtanj ogleda se i u prisustvu tri vrste slepih miševa: veliki, mali i južni potkovičar, koji su na listi globalno ugroženih vrsta.
Vodotokovi podnožja planine Rtanj značajni su zbog prisustva autohtonih vrsta riba (potočna pastrmka, potočna mrena, krkuša…), dok su u Vrmdžanskom jezeru registrovane potpuno izolovane populacije riba, interesantne sa aspekta evolutivnih promena.
Prisustvo velikog broja predstavnika batrahofaune, kao i činjenica da se visokoplaninska vrsta – planinski mrmoljak, može pronaći po obodu planine, nedvosmisleno ukazuje da je područje planine Rtanj značajno stanište vodozemaca i gmizavaca. Istovremeno, stepska staništa Rtnja predstavljaju novi lokalitet u rasprostranjenju kratkonogog guštera na teritoriji Srbije, koji je zaštićen kao strogo zaštićena vrsta.
Misterija planine Rtanj
Planina Rtanj je zbog svog karakterisičnog piramidalnog oblika zanesenjacima i misticima godinama bila izgovor za „istaživanja“ paranormalnih svojstava ovog kraja. Iako nismo sigurni da bilo šta paranoralno postoji na ovoj planini, osim predela koji su toliko lepi da kao da nisu sa ovoga sveta, jedina misteriozna stvar je ljudska glupost.
Naime, u podnožju planine Rtanj nalazi se istoimeno naselje koje je osnovao Samuilo Minh, davnašnji vlasnik fabrike tekstila u Paraćinu. Minh je 1902. godine otvorio rudnik uglja, a porodični posao jevrejske porodice Minh preuzeo je Samuilov sin, Julius koji je potom izvršio samoubistvo.
Juliusu u spomen njegova majka Greta je na vrhu Rtnja, Šiljku, podigla kapelu. S obzirom na to da je porodica bila bogata, kapela je razorena dinamitom jer se mislilo da u njoj ima zlata i drugih dragocenosti. Ruševine kapele se i danas nalaze na vrhu planine, tako da misterija ljudske gluposti živi večno – na razne načine i samo menja oblike.
Smisao zaštite Rtnja
Nakon donošenja Uredbe o proglašenju specijalnog rezervata prirode „Rtanj“ postavlja se pitanje svrhe zaštite, s obzirom na to da se u mnogim zaštićenim područjima grade derivartne minihidroelektrane koje uništavaju srpske reke zauvek. Tako, iako su i reke i biodiverzitet pod zaštitom države, izgleda da država ne postoji, ili joj je cilj da samu sebe uništi zajedno sa svim biljkama, životinjama i građanima.
Naslovna fotografija: Uroš Nedeljković
