Atinski Akropolj je jedno od najprepoznatljivijih znamenitosti na svetu, trajni simbol klasične Grčke, evropske kulture i društvenih i političkih dostignuća starih Atinjana, rodonačelnika demokratije. Akropolj i njegovi spektakularni spomenici, zajedno upisani na Uneskovu listu svetske baštine 1987. godine, predstavljaju najveću koncentraciju klasične grčke umetnosti i arhitekture na planeti.
Sadržaj
Stoga ne čudi što je to najposećenije arheološko nalazište u Grčkoj, koje ugošćuje čak 23.000 ljudi dnevno tokom letnjih meseci ograničilo broj poseta. Otud je najbolje kupiti karte unapred onlajn.
Poseta Atini je nezaobilazna mnogima koji tokom leta putuju trajektom iz obližnje luke Pirej dalje ka grčkim ostrvima, ali mnoge posete Atini su i tokom praznika, tako da se valja pripremiti, što činimo ovim tekstom.
Počnimo od značenja reči “Akropolj” koja znači “visoki grad” (“akron” znači “najviši” ili “ekstremni” i “polis”, što znači “grad”). Ona dominira obrisom grčke prestonice, nudeći neke od najboljih pogleda na grad i okolne planine, Atinsku rivijeru na zapadu, obližnja ostrva i obale Saronskog zaliva.
U ovom sveobuhvatnom vodiču za Akropolj u Atini ćemo istražiti njegove glavne spomenike i karakteristike kao i zašto je to destinacija koja se mora videti. Takođe ćemo ponuditi i nekoliko zanimljivih saveta o tome na šta treba da obratite pažnju tokom posete ovog kompleksa koji je samo tokom 2023. godine zaradio 60 miliona evra.
Geološka formacija Akropolja
Jedna od najupečatljivijih stvari u vezi sa Akropoljom je njegova izuzetna geologija, koja se sastoji od dva različita sloja stene, jedan na drugom: krečnjaka i mešavine peščara i lapora, poznatog kao “atinski škriljac”. Ovo litografsko uparivanje je erozioni ostatak potisnog sloja, inače poznatog kao “klipe”, rezultat veoma složenog procesa tektonike ploča. Izdižući se na 150 metara nadmorske visine, gornji sloj koji pokriva Akropolj naziva se “krečnjakom Turkovunije” i nataložen je negde na početku kasne krede, pre oko 100 miliona godina. Procenjuje se da je sloj peščara/laporca ispod, pomalo bizarno, oko 30 miliona godina mlađi; drugim rečima, gornji sloj stene je stariji od donjeg sloja!
Zanimljivo je da postoji treći sloj fino zrnastog kataklastičnog krečnjaka koji razdvaja dve glavne jedinice, formirajući usku horizontalnu liniju raseda koja prolazi kroz Akropolj (pogledajte da li možete da ga uočite u mekom, ružičastom sjaju kasnog popodneva). Geolozi tvrde da ovaj sloj zdrobljenog kamena deluje kao “tampon” u slučaju zemljotresa, što je svakodnevna pojava u Grčkoj, i na taj način pruža antičkim spomenicima na vrhu visoravni izvesnu zaštitu od kontinuirane seizmičke aktivnosti.
U prošlosti, izdanak bi bio mnogo veći. Od svog formiranja pre nekih 70 miliona godina, podlegao je stalnoj eroziji sa strane, a sloj peščara/laporaca je bio podložniji vremenskim uslovima.
Kratka istorija Akropolja
Prvi poznati stanovnici Akropolja mogu se pratiti u 4. milenijumu pre nove ere, tokom srednjeg neolita (“novo kameno doba”). Pažljivo istraživanje arheoloških naslaga u pećinama koje ispucavaju strane izbočine svedoči o prisustvu malih grupa poljoprivrednika koji se bave samostalnim radom, a ravna visoravan pruža im savršenu tačku za posmatranje okolnog pejzaža.
Prvi zidovi utvrđenja podignuti su oko vrha Akropolja tokom 13. veka pre nove ere, krajem kasnog bronzanog doba. Ovi ogromni “kiklopski” zidovi, takozvani zato što su klasični Grci verovali da su ih podigla džinovska jednooka čudovišta, bili su dugi 760 metara i visoki do 10 metara i obuhvatali su mikensku palatu koja je činila glavni politički i ekonomski centar u regionu.
Danas od ove palate nije ostalo ništa osim jedne baze krečnjačkog stuba i fragmenata nekoliko stepenica od peščara, ali je očigledno bila ogroman kompleks. Književna referenca na citadelu iz mikenske ere pojavljuje se u Homerovoj “Odiseji” (7.81): “dobro izgrađena kuća Erekteja”, sedište polumitskog ranog kralja Atine. Zanimljivo je primetiti da dok su svi drugi mikenski centri u kontinentalnoj Grčkoj, uključujući i samu Mikenu, bili uništeni ili su napušteni oko 1200. godine pre nove ere, palata u Atini ostala je naseljena i aktivna.
Kasnije, u 8. veku pre nove ere, Akropolj je postepeno poprimio religiozniji karakter uspostavljanjem kulta Atine, boginje zaštitnice grada. Malo se zna o arhitektonskim spomenicima ovog perioda, osim da se sveta oblast ili oltar razvio u važno religiozno svetilište do sredine 6. veka pre nove ere, a sam Akropolj je postao poznat kao “Sveta stena”. Za to vreme podignut je masivni hram od krečnjaka “Ateni Polias” (bukvalno “Atini grada”), preteči Partenona. Opisan kao “Hekatompedon” (ili “stostopa”), neki od njegovih skulpturalnih i arhitektonskih elemenata i danas se mogu videti u Arhaičnoj galeriji obližnjeg Muzeja Akropolja.
U poslednjoj četvrtini 6. veka pre nove ere izgrađen je još jedan Atinin hram, čiji su temelji otkriveni između mesta kasnijih hramova Erehtejona i Partenona krajem 19. veka. Nazvan Stari hram Atine ili “Ahaj Neos”, u njemu se nalazila drvena kultna statua (“koanon”) boginje, ali su je, zajedno sa svim drugim zgradama i svetištima na Akropolju, uništili Persijanci 480. godine pre nove ere. Ostaci iz Starog hrama ponovo su korišćeni u rekonstrukciji utvrđenih zidova citadele u godinama neposredno nakon savezničke pobede Grka nad Persijancima.
Spektakularni spomenici koje danas vidimo na Akropolju rezultat su ambicioznog građevinskog programa započetog sredinom 5. veka pre nove ere. Podstaknuti svojim zapanjujućim pobedama nad Persijancima u bitkama kod Maratona (490. pre nove ere), Salamine (480. pre Hrista) i Plateje (479. pre nove ere), Atinjani su postepeno preuzeli političku, ekonomsku i vojnu dominaciju nad drevnim grčkim svetom, uvodeći “zlatno doba”. Pod vođstvom velikog državnika i generala, Perikla (oko 495-429. pre Hrista), Atina je bila na čelu kulturne umetnosti, književnosti, pozorišta, filozofije i, naravno, arhitekture. Poznat po svojoj ogromnoj oratorskoj veštini, Perikle je nastavio da neguje atinsku demokratiju, proširujući prava građana i javne usluge, i želeo je da pokaže atinsku društvenu i kulturnu nadmoć kroz spektakularni program izgradnje građanskih i verskih spomenika na Akropolju.
Partenon (hram Atine Partenos, “Bogorodice”), Propileja (monumentalna kapija svetog okruga), hram Atine Nike, posvećen boginjama Atini i Niki (“Pobeda”), i Erehtejon, poznat po svojim prelepim elegantnim stubovima, u vidu mladih perceatiiidensa (svi mladi perceatiiidensi bili su građevinski program druge polovine 5. veka pre nove ere, projektovala i gradila izuzetna grupa arhitekata i vajara. Rezultat njihovog rada transformisao je izbočine u religiozni kompleks nenadmašne razmere i lepote, krajnji izraz klasične grčke umetnosti.
Spomenici Akropolja, koji još uvek stoje posle skoro 2.500 godina ratova i invazija, bombardovanja, požara, zemljotresa i pljačke njegovih dekorativnih skulptura (najozloglašenije, lorda Elgina), da ne pominjemo bezbrojne izmene i adaptacije raznih okupacionih sila, nastavljaju da se razvijaju u jednakim procentima. Nijedna poseta Atini – ili Grčkoj po tom pitanju – ne bi bila potpuna ako ne provedete bar nekoliko dragocenih sati istražujući ova vanvremenska čuda.
Kako stići do Akropolja ako ste u Atini
Smešten u srcu centra Atine, do Akropolja možete doći peške, autobusom ili metroom. Jedna od najboljih opcija je da se metroom stignete do stanice “Akropoli”, koja se nalazi na zgodnom mestu pored Muzeja Akropolja i prvog od dva ulaza u arheološko nalazište Akropolja, u pešačkoj ulici Dionisiju Areopagitu (jednostavno pratite znakove kada izlazite sa stanice). Veći, glavni ulaz, koji se nalazi u podnožju zapadne padine, nalazi se na drugom kraju iste ulice, u blizini brda Filopapu.
Druga opcija je da se autobusom odvezete do “Makrigijana”, koji je samo nekoliko minuta hoda udaljen od manjeg ulaza na jugoistočnom uglu. Oba ulaza mogu biti notorno zauzeta tokom sezone, pa planirajte u skladu sa tim.
Treba napomenuti da je na severoistočnoj strani Akropolja nedavno postavljen specijalno dizajniran lift koji omogućava pristup posetiocima sa problemima u kretanju. Betonska staza je takođe izgrađena oko lokacije 2021. godine, što ga čini pogodnijim za invalidska kolica.
Kupovina ulaznica za Akropolj online
Preporuka je da se ulaznice za Akropolj kupe online, kako bi se izbeglo stajanje u ogromnim redovima, pogotovo tokom letnjih meseci. Cena ulaznica je od 13 evra za sam Akropolj, do 36 evra za sve znamenitosti u okviru kompleksa.
Najbolje vreme za posetu Akropolju i Atini
Za ranoranioce, najbolje vreme dana za posetu Akropolju je 8:00, čim se lokacija otvori. Velike turističke grupe obično stižu kasnije ujutru, od oko 10:00, tako da, ako budete imali sreće, za Akropolj ćete imati manje-više za sebe nekoliko sati.
U letnjim mesecima, između juna i septembra, preporučljivo je rano početi da biste pobedili intenzivnu podnevnu vrućinu (i gužvu), ali ako se nađete da istražujete spomenike u ovo vreme, obavezno spakujte dovoljno vode, nosite odgovarajuću obuću, naočare za sunce i šešir i nanesite dosta kreme za sunčanje.
Još jedna dobra opcija je da dođete nekoliko sati pre zatvaranja (20:00 leti, obično od 1. aprila do 31. oktobra; 17:30 zimi, od 1. novembra do 31. marta). U ovo vreme, bićete počašćeni blagim sjajem kasnog popodnevnog sunca, bacajući senke na kristalno beli mermer spomenika. U ovo doba dana dekorativne skulpture na zgradama oživljavaju suptilnim talasima kretanja. Magično.
Broj turista u Atini značajno opada u oktobru, pa, ako možete, razmislite o putovanju van sezone. U uslovima kiše i oblačnog vremena, koji su relativno retki, čak i zimi, pazite da se ne okliznete na mermernim površinama ili stepenicama. Preporučljivo je da nosite dobre cipele sa gumenim đonom.
Važno je napomenuti da su spomenici Akropolja podvrgnuti opsežnoj i gotovo kontinuiranoj restauraciji od sredine 1970-ih. Kao takvi, verovatno ćete tokom vaše posete videti velike delove skela ili dizalica pored Partenona i drugih zgrada. Oni mogu delimično zamračiti pogled na spomenike, ali sigurno neće umanjiti atmosferu istraživanja lokacije.
Spomenici i obeležja Akropolja
Spomenici na Akropolju su gotovo u potpunosti napravljeni od pentelijskog mermera, vađenog sa obližnje planine Pentelik, 16 km severoistočno od Atine.
Danas se na Akropolju ne preklapaju dve strukture, svaka sa izgledom pojedinačnog spomenika postavljenog na atičkom nebu, ali bi u antici izgledala sasvim drugačije. Od 6. veka pre nove ere, znamo da je veliki deo svete oblasti bio ispunjen mermernim statuama i jarko obojenim keramičkim posudama na bronzanim osnovama tronožaca, od kojih je svaka posveta dobrostojećeg stanovnika grada, zatrpavajući prostore između zgrada i svetilišta.
Spomenici se mogu podeliti na dve oblasti: Akropolj i padine. Na visoravni, spomenici iz klasičnog doba sastoje se od Propileja i svetski poznatog Partenona, koji su prvi sagrađeni, i hrama Atine Nike i Erehtejona, oba završena tokom Peloponeskog rata (431-404 pne). Dva spomenika na južnoj padini uključuju Odeon Herodes Atticus iz rimskog doba, završen 161. godine nove ere, i Dionisovo pozorište, koje je svoj puni kapacitet dostiglo u 4. veku pre nove ere.
Propileji
Dok se penjete na zapadnu padinu Akropolja od glavnog ulaza, prva monumentalna građevina na koju ćete naići je Propileji, što znači “Kapija”. Dizajniran od strane arhitekte Mnesiklesa i izgrađen između 437. i 432. pre nove ere, služio je kao ceremonijalna kapija u sveto područje. Pristupljeno sa zapada, kapija u obliku slova U, tristil, sastoji se od kolosalne centralne dvorane sa visokim stubovima, kroz koje je prolazila povorka do platoa, okružena sa dva isturena krila na severu i jugu.
Propileji su bili pametno dizajnirani tako da se uklapa u strmu padinu brda i imala je cik-cak rampu koja je vodila do centralne sale, vidljive i danas. Dok se penjete uz stepenice, levo ćete posmatrati severno krilo, poznato kao “Pinakoteka” (ili “galerija slika”). Prema nekim naučnicima, ovo je korišćeno kao ceremonijalna trpezarija, a grčki putnik Pausanija iz 2. veka nove ere opisao ju je kao “komaru sa slikama”, u kojoj se nalazi niz dela renomiranih umetnika iz klasičnog doba.
Izgrađen skoro u potpunosti od pentelskog mermera, sadrži i dorski i jonski arhitektonski stil, i bio je izvor inspiracije za dizajnere i arhitekte kasnijih perioda, posebno Velike Propileje u Eleusini iz rimskog doba, iz kasnog 2. veka nove ere, i Brandenburške kapije u Berlinu, sagrađene u neoklasicističkom spomeniku 18 veka.
Propileji si bili teško oštećeni tokom venecijanskog bombardovanja u 17. veku, a kapija je kasnije podvrgnuta restauraciji tokom 19. veka. Dok prolazite kroz centralni hol, obavezno podignite pogled i vidite izvanrednu plafonsku konstrukciju, sa panelima od kase, koji bi bili detaljno ukrašeni, 6m dugim mermernim gredama i dva rekonstruisana kapitela jonskih stubova.
Hram Atine Nike
Pre nego što prođete kroz centralnu dvoranu Propileja, bacite oči gore i desno da vidite malu, elegantnu strukturu sa četiri jonska stuba (“tetrastil”) napred i pozadi, koja stoji na vrhu strmog bastionskog zida. Dizajniran od strane glavnog arhitekte Kalikratesa, a završen oko 420. godine pre nove ere, ovaj mali hram posvećen je boginjama Atini i Niki, personifikaciji Pobede (ili, tačnije, boginji Atini u obliku Pobede).
Hram Atine Nike je u potpunosti jonskog stila, prvi te vrste na Akropolju, i, poput Partenona, imao je izvrsno izrezbaren friz, dekorativnu reljefnu skulpturu koja se protezala oko sve četiri strane entablature zgrade. Istočni friz, iznad glavnog ulaza u hram, predstavljao je skup bogova Atine, Zevsa i Posejdona, dok su ostale tri strane prikazivale bitke, uključujući juriš konjice u bici kod Maratona i konačnu pobedu nad Persijancima u bici kod Plateje. Ono što vidite zalepljeno na hram danas su kopije. Fragmenti originalnog friza trenutno su izloženi u Muzeju Akropolja i Britanskom muzeju u Londonu.
U unutrašnjem hramu, ili “cella”, bi se nalazila kultna statua boginje, iako ostaje za nagađanje kakav je oblik imala. Naučnici su pretpostavili da je napravljen od drveta ili bronze umesto od mermera, i sa elementima zlata i slonovače. Nik je često prikazivan kao “krilata pobeda”, a Atina je uzimala ovaj oblik kao reprezentacija grada koji je pobednik u ratu. Izgrađen tokom dugog i krvavog Peloponeskog rata protiv Spartanaca, hram je igrao važnu ulogu u verskom i građanskom životu Atinjana, simbol vojne snage i carske moći grada.
Hram je poslednjih decenija prošao kroz velike radove na rekonstrukciji i trenutno je zatvoren za posetioce.
Partenon
Bez sumnje, kruna atinskog Akropolja je Partenon. Izgrađen između 447. i 438. pre nove ere tokom vrhunca zlatnog doba Perikla, kolosalni hram su projektovali arhitekte Iktinos i Kalikrat, dok je glavni vajar Feidija bio odgovoran za nadgledanje njegove spoljašnje i unutrašnje skulpturalne dekoracije.
Partenon je bio posvećen boginji Atini Partenos (“Bogorodici”), božanstvu zaštitniku grada. Izgrađen od penteličkog mermera, stilobat ili osnova hrama je dimenzija 73 m sa 34 m, a njegov entablatura, ili gornji deo, dostiže visinu od skoro 14 m. Zgrada je bila okružena kolonadom dorskih stubova, sa osam stubova na istočnoj i zapadnoj strani i 17 stubova na severnoj i južnoj strani. Po završetku, bio je najveći i najraskošnije ukrašeni hram u kontinentalnoj Grčkoj.
Frontoni hrama, ili trouglasti tavanski prostori, bili su ukrašeni jarkim skulpturalnim reljefima koji prikazuju scene iz grčke mitologije. Na istočnom zabatu je prikazano rođenje Atine iz glave njenog oca, Zevsa, dok je na zapadnom zabatu prikazano nadmetanje Atine i Posejdona oko pokroviteljstva Atine. 92 metope, pravougaone ploče koje se nalaze iznad kolonade, takođe su prikazivale scene iz mitologije, uključujući bogove i heroje Trojanskog rata, Kentauromahiju, Gigantomahiju i Amazonomahiju. Najjedinstveniji element dekorativne umetnosti hrama bio je njegov friz dugačak 160 metara, koji prikazuje same Atinjane u Panatinejskoj procesiji, svetom festivalu u čast rođenja Atine. Za više informacija o arhitektonskoj anatomiji i dekorativnim karakteristikama hrama, kliknite ovde.
U Partenonu se takođe nalazila ogromna statua Atine, napravljena od zlata i slonovače (hriselefantina), visoka 26 lakata (oko 11,5 m), oko metar i po od plafona. Statuu je stvorio Fejdijas i koštala je 704 talenta za izgradnju, što je ekvivalentna cena izgradnje 200 trijera (bornih brodova na vesla) od nule!
Partenon je pretrpeo katastrofalnu štetu u poslednjih 25 vekova, uključujući požar 267. godine nove ere koji je uništio mnoge njegove unutrašnje karakteristike i originalni krov. U 5. veku nove ere pretvorena je u hrišćansku crkvu, a kasnije u džamiju za vreme osmanske vladavine. 1687. godine, tokom rata između Mlečana i Turaka Osmanlija, Partenon je teško oštećen kada je venecijanska minobacačka granata, ispaljena sa obližnjeg brda Filopapos, zaglavila zgradu i zapalila barut koji se nalazio unutra. Četiri stuba na južnoj strani su samo delimično obnovljena, pokazujući gde je minobacačka granata ušla u hram.
Dok hodate oko četiri strane hrama, obratite pažnju na njegove izuzetne optičke prefinjenosti, uključujući skoro potpuno odsustvo pravih linija. Na prvi pogled, hram izgleda kao džinovska pravolinijska konstrukcija, ali ćete primetiti da su praktično sve horizontalne i vertikalne površine suptilno zakrivljene, uključujući stubove nagnute prema unutra i blago kupolasti stilobat (bazu). Istoričar arhitekture Manolis Kores, jedan od vodećih grčkih naučnika na Akropolju, jednom je primetio da bi Partenon savršenih proporcija mogao da izdrži celokupnu težinu američkog nosača aviona “Nimic”, dodajući: “Drevni ljudi su gradili za večnost.
Erehtejon
Smešten na neravnom terenu na severnoj strani Akropolja, Erehtejon je možda najupečatljiviji spomenik na Svetoj steni. Dizajniran od strane arhitekte Mnesiklesa i izgrađen u poslednjih 20 godina 5. veka pre nove ere (iako novije studije favorizuju 430-te), hram je zamenio stariji “Ahaj Neos” Atine Polias, koji su Persijanci delimično uništili 60 godina ranije. Na osnovu Pausanijevog opisa hrama, njegov nepravilan raspored proizilazi iz činjenice da je Mnesikle morao da ugradi više svetilišta u zgradu: istočnu odaju, posvećenu kultu Atine, i donju odaju, okrenutu prema zapadu, u kojoj su smeštena pojedinačna svetilišta Posejdona-Erehte, po kome je Bog ognja, On, Erehtej, bog vatre, metalurgija, i Boutes, Erehtejev brat.
Najistaknutija karakteristika Erehtejona je njegov mermerni trem okrenut prema jugu, poznat kao “Trem karijatida”, koji se sastoji od šest ženskih figura (“korai”) isklesanih u obliku stubova, koji podržavaju krov. Napravljena od briljantnog belog mermera sa Parosa, svaka od karijatida je jedinstvena, sa svojim lepršavim haljinama, pozom i frizurom. Ono što danas možete videti su replike, od kojih se pet originala nalazi u Muzeju Akropolja, dok je šesta, koju je lord Elgin opljačkao početkom 19. veka, izložena u Londonu u Britanskom muzeju.
Druge značajne karakteristike Erehtejona uključuju svetu maslinu Atine, koja se može naći iza severnog trema (prema legendi, sadašnje drvo, zasađeno početkom 20. veka, potomak je svetog drveta boginje). Dok hodate oko severnog trema, pogledajte u plafon i vidite da li možete da uočite nestalu tablu kase. U mitu, ovo je mesto gde je Posejdonov trozubac probio zgradu i udario u zemlju, ostavljajući tragove useka u steni ispod.
Dionisovo pozorište
Dok se spuštate niz južnu padinu, videćete dobro očuvane ostatke Dionisovog pozorišta, koji datiraju iz 5. i 4. veka pre nove ere. Na svom vrhuncu, pozorište je bilo domaćin čuvenog festivala “Grad Dionizija” u čast Dionisa, boga pozorišta, verskog zanosa, vina i plodnosti. Deo festivala uključivao je povorku građana koji su nosili velike faloje (apsurdno prevelike muške genitalije), ali su glavni događaji bili pozorišne predstave dramskih tragedija, a kasnije i komedija. Pozorište je imalo kapacitet od 25.000 do 4. veka pre nove ere i ostalo je u neprekidnoj upotrebi sve do rimskog perioda.
Odeon Heroda Atika
Takođe na južnoj padini, u blizini Propilaje, nalazi se Odeon Heroda Atika iz rimskog doba, koji je 161. godine sagradio istaknuti atinski plemić i filantrop Herod Atik (oko 101-177 n.e.). Naručio je kameno pozorište u znak sećanja na svoju pokojnu suprugu Aspaziju Aniju Regilu, koja je nedavno umrla na porođaju.
Prvobitno pozorište je imalo drveni krov, trospratni kameni zid (koji još uvek stoji) i kapacitet od 5.000, pre nego što je delimično uništen invazijom Herula (germanskog plemena, koje su Rimljani nazivali “Skiti”) 267. godine nove ere. Uveliko je renoviran 1950-ih od penteličkog mermera.
Atina sa svojim znamenitostima je idealna za produženi vikend, čak iako idete kolima. Takođe, mnogi posećuju Akropolj i tokom letnjih meseci kao pauzu na putu do luke Pirej iz koje dalje idu trajektom na mnoga grčka ostrva kao što su Krit, Mikonos i druga.
Međutim, zbog velike gužve nekada kupovina ulaznica za Akropolj zahteva vreme ekanja u redu te je preporuka da se karte za posetu ovih znamenitosti kupe onlajn, odnosno putem interneta.
