Tek pre nekoliko godina šira javnost je saznala da se u istočnoj Srbiji (Timočka krajina), u okolini grada Zaječara, nalazi osam utvrđenja podignutih krajem 19. veka za vreme Kraljevine Srbije i vladavine kralja Aleksandra I Obrenovića. Prve korake ka prezentaciji gotovo u potpunosti zaboravljene vojne arhitekture ovog kraja započeli su aktivisti Omladinskog planinarsko-smučarskog društva „Dragan Radosavljević“ iz Zaječara.
Ovo društvo je pokušalo da o tim utvrđenjima pronađe više podataka u Vojnom muzeju i Vojnom arhivu u prestonici Srbije, ali je nažalost dobilo odgovor da je deo arhivske građe u kome bi trebalo da se nalaze ovi podaci nestao tokom Prvog svetskog rata pri povlačenju srpske vojske preko Albanije. Podaci koji ponešto govore o ovim utvrđenjima nađeni su samo u tragovima u pojedinim zavičajnim monografijama i dnevnoj štampi s kraja 19. veka.
Istorijski osvrt
Područje Timočke krajine je tokom 19. i početkom 20. veka imalo značajnu ulogu u ratovima za oslobođenje od osmanske vlasti i drugim sukobima na njenom prostoru: Srpsko-turskom ratu (1876–78), Timočkoj buni (1883), Srpsko-bugarskom ratu (1888), Prvom (1912) i Drugom balkanskom ratu (1913), kao i na početku Prvog svetskog rata (1914–1915). Do pojave prvih utvrđenja u tipu poljske fortifikacije na ovom prostoru dolazi još tokom Prvog srpskog ustanka (1804–1812) protiv osmanske vlasti, kada je vođa ustanka Đorđe Petrović Karađorđe (1768–1817) naredio vojvodama Timočke krajine (Hajduk Veljku Petroviću i drugima) da podignu utvrđenja u dolini reke Timok radi sprečavanja prodora osmanske vojske prema severu.
Sagrađeni su „šančevi”, odnosno manja utvrđenja u tipu poljske fortifikacije, ojačana palisadama na zemljanim grudobranima, unutar kojih se nalazio i magacinski prostor za smeštaj municije i hrane, kao i prostor za posade ovih utvrđenja. Podignuta su utvrđenja na Vratarnici kod ušća Grliške reke u Beli Timok, u Grljanu i Zaječaru, kao i dva šanca na brdima Jama i Prosina kod sela Vražogrnac. Kasnije, šančevi su obnovljeni oko 1833. godine, a nakon toga i redovno održavani.
Sredinom 1862. godine odlučeno je da se podignu nova utvrđenja prema granici sa osmanskim carstvom. U Kneževinu Srbiju iz Francuske dolazi pukovnik Ipolit Florenten Monden (1811–1900) koji postaje prvi ministar vojni. Pukovnik Monden je angažovan prvi put u Srbiji između 1853. i 1855. godine, a drugi put između 1861. i 1865. godine. Tokom službe u Srbiji, pukovnik Monden je izradio planove za utvrđivanje položaja na pravcima mogućeg prodora osmanske vojske.
Tek nakon Srpsko-turskog rata (1876–78), a pogotovo nakon Srpsko-bugarskog rata (1888), gradi se tokom poslednje decenije 19. veka veći broj utvrđenja duž granice sa Kneževinom Bugarskom, od kojih je jedno na samo 3 kilometra od nje. Utvrđenja su građena prvenstveno kod Zaječara, a pojedini objekti iz ovog vremena i danas postoje na jugoistoku Srbije kod sela Babušnice i grada Pirota.
Evolucija fortifikacije
Na pojavu ovakvih utvrđenja u 19. veku utiče povećanje dometa artiljerije koja je omogućavala dejstvo ne samo po tvrđavskim objektima, već i bombardovanje ciljeva pozadi glavnog bedema, odnosno iza vojnih, civilnih i drugih objekata. Da bi se ovo sprečilo, napušta se koncept izgradnje tvrđava u obliku neprekidnog bedema. Započinje praksa gradnje većeg broja manjih samostalnih utvrđenja na pogodnim mestima ispred tvrđavskih bedema, na međusobnoj udaljenosti od nekoliko kilometara. Prvi grad koji je dobio ovakav sistem odbrane bio je Pariz. Objekti su bili građeni od kamena, često višespratni, i imali kazamate za smeštaj i odbranu od bombardovanja i položaje za dejstvovanje artiljerije i pešadije. Forovi su imali poligonalnu osnovu i osposobljeni su za samostalnu odbranu, a posadu je moglo da čini između 1.000 i 2.000 ljudi sa preko 100 artiljerijskih oruđa.
Krajem 19. veka, za opšti izgled forova i načina postavljanja pešadije i artiljerije korišćena su različita rešenja koja su ponudili vojni inženjeri Brijalmon (Belgija), Šuman (Nemačka), Mužen (Francuska) i Veličko (Rusija). Utvrđenja ovakvog tipa pokazala su se kao vrlo otporna i tokom Prvog svetskog rata kod bitke za Verden. Upravo ova pojedina utvrđenja oko Verdena imaju najviše sličnosti sa zaječarskim „bastionima”.
Zaječarski „bastioni” danas
Ratne operacije tokom Balkanskih ratova i Prvog i Drugog svetskog rata zaobišle su ova utvrđenja, što je doprinelo tome da ostanu gotovo netaknuta. Nakon Drugog svetskog rata Jugoslovenska narodna armija nove socijalističke Jugoslavije povremeno je koristila ove objekte za obuku vojnika. Ipak, oni su postepeno bili prepušteni sami sebi i polako su tonuli u zaborav. Sve do pre nekoliko godina ova utvrđenja su bila potpuno zarasla u vegetaciju.
Tada su članovi Omladinskog planinarsko-smučarskog društva „Dragan Radosavljević” iz Zaječara uz pomoć fondacije „Trag” iz Beograda organizovali akcije njihovog uređenja. Počelo je uklanjanje vegetacije i njihovo redovno uređivanje svake godine pred „Timočki maraton” u okviru projekta „Bitka za spas zaječarskih bastiona”. Obeležena je pešačka staza „Bastionska transverzala” koja pored ovih utvrđenja obuhvata i nekoliko objekata od privrednog, turističkog i kulturno-istorijskog značaja. Ideja OPSD „Dragan Radosavljević” jeste da na ovaj način promovišu zaječarska utvrđenja, izvuku ih iz zaborava i spreče njihovu prodaju koja je pokušana više puta u proteklih nekoliko godina. „Bastionska transverzala” iz godine u godinu postaje sve popularnija i privlači sve veći broj planinara i turista u ovaj deo Srbije.
U društvu domaćina iz ovog udruženja – Miroslava Žikića, Milane Stanković i Ivane Simatović – imao sam priliku da sredinom septembra 2019. godine obiđem četiri utvrđenja. Čak i sa tako iskusnim vodičima bilo je potrebno pola dana da uz pomoć terenskog vozila obiđemo sva četiri utvrđenja oko Zaječara. Po mom skromnom mišljenju, ovo izuzetno arhitektonsko nasleđe iz vremena Kraljevine Srbije je jedinstveno za našu državu, a verujem da će privući i pažnju međunarodne stručne javnosti. Kako ne postoji nikakav statut zaštite, a nije urađena ni valorizacija ovih objekata usled nepostojanja bilo kakve dokumentacije, nema sumnje u to da predstoji dug put ka prepoznavanju njihovog značaja i njihovoj zaštiti.
Prilikom obilaska ovih utvrđenja stiče se utisak da su u relativno dobrom stanju. Evidentna su pojedina oštećenja, ali sa druge strane zapanjuje i njihova očuvanost. Sva utvrđenja su gotovo iste površine, poligonalnog su oblika, ali se raspored utvrđenja i detalji u arhitekturi razlikuju od utvrđenja do utvrđenja. Ono što odmah upada u oči je način gradnje poligonalnim kamenim blokovima, odnosno njihovi višeugaoni oblici, pojedini detalji i kolorit. Na izgradnji su pored vojske učestvovali i zvezdanski zidari i klesari koji su koristili vulkansku stenu, odnosno sivoplavičasti andenzit i zelenkasti dacit iz kamenoloma oko naselja Zvezdan koje se nalazi zapadno od Zaječara.
U narodu su ova utvrđenja poznata kao „bastioni” i nazvani su po mestima na kojima su sagrađeni: Istočna tvrđava, Zapadna tvrđava, Koilova čuka, Parajankul, Plandište, Kravarnik, Vlaško brdo i Šontolovo (Zabela). Ali, kako nas vojna arhitektura uči da su sa pojavom poligonalnih fortifikacija prestali da postoje bastioni kao takvi, umesto njih se pojavljuju „forovi”, odnosno „fortovi” (nem, fra, eng. fort). Stoga ove objekte možemo slobodno nazvati For „Stevan Sinđelić”, For „Mihailo Ilić”, For „Hajduk Veljko”, For „Tanasko Rajić”…
Bastionska transverzala
Planinarsko društvo iz Zaječara poslednjih nekoliko godina početkom maja organizuje planinarski maraton pod nazivom „Bastionska transverzala”. Ukupna dužina maratona je 68,75 km, a visinska razlika je 1606 m u usponu i 1611 m u silasku. Početak obeležene staze se nalazi kod Sportske hale u Zaječaru.
Učesnici maratona dobijaju dnevnik koji sa svim overenim kontrolnim tačkama donose na uvid organizatoru, dobijaju „značku transverzale” i upisuju se u knjigu poseta transverzale. Staza je zvanično otvorena 2018. godine na Trećem timočkom maratonu. Pored osam „bastiona” postoje još tri kontrolne tačke: KT 4 – Feliks Romulijana, KT 5 – HE „Gamzigrad” i KT 11 – Vlaški do.
Izvor: Tvrđava blog, sve fotografije su vlasništvo autora teksta
