Timacum Minus, arheološki lokalitet koji se nalazi pored naselja Ravna, osam kilometara severno od Knjaževca bio je administrativno središte rudarskog regiona čija je osnovna delatnost bila prerada bakra. Ovih dana arheolozi nastavljaju istraživanja započeta prošle godine, a u planu je izgradnja novog puta do lokaliteta i uređenje pešačkih staza kako bi lokalitet postao dostupniji posetiocima.
Prva arheološka istraživanja nalazišta Timacum Minus vršena su između davnih 1899. i 1902. godine. Vršili su ih Antun fon Premerštajn iz Austrijskog arheološkog instituta i Nikola Vulić, profesora Beogradskog univerziteta.
Međutim, savremena istraživanja ovog lokaliteta počela su 1975. godine pod pokroviteljstvom Arheološkog instituta iz Beograda i Zavičajnog muzeja iz Knjaževca. Sistematskim istraživanjima nalazišta Timacum Minus utvrđeno je postojanje tvrđave, naselja sa termama i nekropola, na bregu Sveta Trojica nalazilo se utvrđenje sa hramom posvećenom „Tračkom konjaniku“. Trenutno se istražuje se južna kapija utvrđenja i priprema se njena konzervacija i prezentacija.
Timacum Minus nekada
Timacum Minus je bio administrativno sedište rudarskog regiona na obali Belog Timoka u kome se prerađivao bakar, a najstarije utvrđenje datira iz sredine 1. veka. Na njegovom čelu nalazio se namesnik provincije i zapovednik legije. Naselje je trajalo do 5. veka.
Tokom prvog veka u Timacum Minusu nalazila se rimska kohorta (cohorts I Thracum Syriaca) čiji je zapovednik bio Vecilije Modesta, i tada je utvrđenje činilo niz zemljanih bedema sa drvenim kulama na uglovima i palisadom.
Početkom 2. veka izgrađeno je kameno utvrđenje pravougaonog oblika sa zaobljenim uglovima i unutrašnjim kvadratnim kulama, kapija koja se nalazila se na sredini zapadnog bedema, dok je na severu je bio drugi ulaz, manjih dimenzija.
Krajem 3. veka u tadašnju provinciju Gornja Mezija upadaju Goti i tada i nastaje treća faza izgradnje naselja Timacum Minus. U to doba podignuto je 13 kvadratnih kula koje su služile za odbranu, a za njihovu izgradnju korišćeni su žrtvenici i nadgrobni spomenici. Tada su obnovljene južna i zapadna kapija.
Južna kapija, inače, ponovo je otkrivena tokom iskopavanja 1993-1995. godine i predstavlja najbolje očuvan i istražen deo fortifikacije ove faze izgradnje, a njeno dalje istraživanje i konzervacija predmet je rada današnjih arheologa.
Timacum Minus je poslednji put obnovljen u 4. veku kada je ojačan bedem širine i do tri metra, a dozidano je i još kula. Utvrđenje je konačno stradalo u požaru, verovatno 441. godine tokom najezde Huna i nakon toga nije obnavljano, a danas će postati arheološki park. Lokalitet je pravougaone osnove, dimenzija 144 x 112 metara i ukupne površine oko 2 hektara, a izgrađeno je na relativno ravnom terenu.
Najmlađi nalazi u Ravni je srednjovekovno naselje verovatno iz 10. veka, što je pretpostavka na osnovu grobnih nalaza sa obližnje nekropole na lokalitetu Slog, a analize pokazuju da je su na njoj sahranjivani Sloveni u periodu od kraja 9. do kraja 11. veka. Nalazi ostataka keramike iz unutrašnjosti ovog utvrđenja ukazuju da je ovo naselje obnovljeno u periodu 12. i 13. veka.
Timacum Minus danas
Uz istraživanja južne kapije, pripremaju se zidovi za restauratorsko-konzervatorske radove koje izvode Arheološki institut iz Beograda i knjaževački Zavičajni muzej uz podršku Ministarstva kulture i Opštine Knjaževac.
„Na površini zidova ne smemo da ostavimo slojeve zemlje jer uz te zidove mora da nalegne kasnije malter, koji će ih zaštititi u postupku prezentacije“, rekao je za RTS dr Igor Bjelić, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu.
Timacum Minus je značajan ne samo u arheološkom i naučnom smislu, već predstavlja i promociju knjaževačkog kraja i pokazuje da ovaj kraj ima kontinuitet naseljavanja, smatra arheolog Bojana Ilijić, viši kustos Zavičajnog muzeja u Knjaževcu, dok prema rečima Sofije Petković, naučnog savetnika Arheološkog instituta u Beogradu, Ravna zbog toga ima veliki broj pokretnih nalaza u slojevima, i to veoma. „Bilo je bogato stanovništvo pa ima veoma atraktivnih, veoma bogatih nalaza koji naravno, pune ovu arheološku zbirku. Svaka kampanja doda nešto što je zaista vredno“, kaže Petković za RTS.
Nalazi sa Timakum Minusa se čuvaju u muzejima u Nišu i Knjaževcu, kao i u Arheo-etno parku nedaleko od lokaliteta.
Šta je sve do sada istraženo
Do sada je na lokalitetu od objekata istražen horreum, odnosno građevina u centralnom delu utvrđenja, pravougaone osnove. Objekat je izgrađen je u tehnici opus mixtum, odnsono kombinacijom kamena i redova opeke koji su vezani krečnim malterom, a njegova uloga je još uvek nejasna. Pretpostavlja se da je reč o žitnici (horreum) iz 4. veka.
Na lokalitetu se nalazi i građevina kružnog oblika sa kružnim bazenom. Prečnika je 6 metara i pretpostavlja se da je služila kao cisterna za flotaciju rude i separaciju srebra i zlata.
Južna kapija, iz gornjih redova, je u velikoj meri očuvana i na njenoj rekonstrukciji se radi. Napravljena je je delom od ogromnih blokova peščara i izgrađena je, najverovatnije, krajem 3. veka, od lokalnih majstora.
Gde su bili Rimljani, bile su i terme, tako je na obali Belog Timoka nađena građevina za koju se pouzdano zna da je bila kupatilo, a pretpostavlja se da je podignuto u 2. veku i da je napušteno u 4. veku. Međutim, nađene su još jedne terme, jugozapadno od utvrđenja, za koje se pretpostavlja da datira iz 2. ili 3. veka.
Svi koji žele da obiđu Arheo-etno park Timacum Minus mogu da se najave Zavičajnom muzeju u Knjaževcu, gde će ih sačekati vodič od koga mogu dobiti sve detaljne informacije o parku i šta se sve na nalazištu nalazi.
Da će utvrđenje Timacum Minus uskoro biti dostupnije posetiocima i turistima govore i planovi Zavičajnog muzeja preka kojima će biti izgrađen novi put do lokaliteta, ali i uređenje pešačkih staza na njemu.
Naslovna fotografija: Južna kapija, Marko M. Marković / Wikimedia
