Viminacijum i zašto mu na svetu ne postoji ništa slično

Viminacijum, vojni logor i čitav rimski grad ispod njiva u okolini Požarevca, tokom svoje istorije duge šest vekova bili su spona istočnjačke kulture i one sa zapada, kao i trgovaca iz celog Rimskog carstva, za kojima je ostalo toliko arheološkog blaga da se Viminacijum s pravom naziva jedinstvenim mestom na planeti. Toliko jedinstvenim da je „u svoje vreme“ odoleo pandemiji kuge, a toliko vekova kasnije njemu ne može da odoli nijedan arheolog.

To što je u blizini arheološkog nalazišta Viminacijum početkom marta otkriven brod dužine između 15 i 16 metara, za koji će analize tek pokazati da li je pripadao Rimljanima, Vizantiji ili potiče iz srednjeg veka (a možda čak i iz još ranijeg praistorijskog perioda) nije direktan povod za ovaj tekst, kao ni činjenica da ja nikada neću prežaliti što nisam završila arheologiju; pravi razlog je to što smo nedavno posetili nekadašnji glavni grad rimske provincije Gornje Mezije i lično se uverili da je pravi užas što većina ljudi nema pojma na čemu leže sela Stari Kostolac i Drmno, te rešili da se to nekako mora ispraviti.

Cilj ovog teksta nije, niti može biti, sveobuhvatan opis Viminacijuma jer je nemoguće da sve stane u jedan tekst, ali je ideja da ovaj arheološki park posetite, da ga razumete i da nešto naučite jer njegov značaj je ogroman, a lokacija mu je pristupačna. I još nešto – teško da negde postoji nešto kao što je Viminacijum.

Naime, Viminacijum je jedno od najvažnijih arheoloških nalazišta u Srbiji iz doba Rimskog carstva, a ovde ih ne manjka. Iako se pod carskim gradovima mogu knjižiti Sirmijum (Sremska Mitrovica), Šarkamen (carska palata tetrarha Maksimina Daje), Felix Romuliana (Gamzigrad) čedo još jednog tetrarha Galerija, ali i Justinijana Prima odnosno Caričin grad iz nešto kasnijeg perioda, Viminacijum nije bio „carski“, mada su mnogi rimski carevi boravili u njemu. Iako je u prvo vreme bio samo vojni garnizon, tek pod Hadrijanom dobija status grada da velikom autonomijom. Iz Viminacijuma je car Trajan spremao pohod na Dačane i sa tog stanovišta je njegova istorijska uloga neprocenjiva.

Drugim rečima, ispod njiva u okolini Požarevca, na teritoriji pomenutih sela, nalaze se rimski grad i vojni logor Viminacijum, koji su tokom svoje istorije duge šest vekova bili spona istočnjačke kulture i one sa zapada, kao i trgovaca iz celog Rimskog carstva (ovde ide onaj deo o „kući na sred puta“ i izuzetno povoljnom geografskom položaju), o čemu svedoči bezbroj predmeta iz tog perioda. Predmeta? Između ostalog.

Primera radi, u ovoj oblasti, kraj najveće nekropole na području Rimskog carstva, nađena je grobnica cara Hostilijana; iskopana je jedinstvena grobnica sa najlepšim freskama kasne antike, ali i tajanstvena podzemna crkva – memorija, u kojoj su otkrivene kapsule sa zlatnim i srebrnim listićima, ispisanim magijskim formulama na aramejskom jeziku kojim je govorio Hristos.

Da je sada XIX vek, prilikom svog obilaska Viminacijuma – ukoliko biste preživeli tuberkulozu – mogli biste da vidite obrise i antičkog grada i vojnog logora: široke ulice koje se seku pod pravim uglom, trgove, pozorišta, kupatila, vodovod, gradske bedeme i kule. Međutim, pošto je sada 21. vek, i pošto pokušavamo da se izborimo sa virusom, a ne bakterijom, moramo da vam kažemo da na površini lokaliteta više nema očuvanih objekata, jer su sistemski uništavani vekovima unazad. Nešto slično privatizaciji fabrika, zbog koje ni u marketima ne možete da vidite kvasac, lokalitet su s jedne strane pljačkali lovci na zlato, a s druge seljaci koji su u arhitektonskim ostacima i nadgrobnim spomenicima videli samo građevinski materijal. (Istorija se ponavlja na toliko mnogo načina…)

U jednom od grobova viminacijumskog grada mrtvih nađen je hrišćanski relikvijar – olovni sanduk u kakvima su čuvani ostaci svetih mučenika, i to ukrašen jednom od najstarijih predstava krsta na svetu. Interdisciplinarni tim naučnika koji rade na istraživanju Viminacijuma, i čija je želja i ideja da „trgovi, hramovi, pozorišta, hipodrom, kupatila, ulice i četvrti grada izrone iz oranica u kojima su se vekovima nalazili i postanu deo svetske i naše kulturne baštine, ali i simbol prepoznatljivosti dunavskog areala“, na ovom prostoru otkopali su i groblje čupavih mamuta iz ledenog doba.

Nedaleko odatle pronađen je skelet ćosavog divovskog afričkog mamuta koji je ovde živeo milion godina ranije, u periodu tropskog raja, što je lokacija na kojoj je otkriven i pomenut brod. On je, pritom, samo deo jedinstvene flote brodova i čamaca koji su ko zna koliko dugo bili ukopani usred brda, na samo dva kilometra od Dunava. Razlog zašto samo detaljne analize mogu da daju odgovor na to pitanje jeste taj što je plovila konzervirao mulj presahlog toka neke velike drevne reke.

Ono što, pak, možete da vidite kada na leto budete otišli u Viminacijum i odseli u barakama rimskih legionara, odnosno šestokrevetnim sobama opremljenim modernim kupatilima, smeštenim u Limes parku, jesu Mauzolej, Terme, Amfiteatar, Memorije, Akvadukti, Severna kapija i Domus Scientiarum Viminacium.

Viminacijum Limes park

Smeštaj koji vas očekuje u Viminacijumu je nešto najpribližnije onome kako su živeli rimski legionari, ako izuzmemo da ćete koristiti pravo kupatilo, umesto termi. U ovom kampu vas očekuje i Avantura park, koji će vam posebno biti zanimljiv ukoliko Viminacijum posećujete sa decom.

Mauzolej i grobnice Viminacijuma

U grobnici koja se nalazi u centralnom delu Mauzoleja, inače najznačajnijeg mesta Viminacijuma u turističkom smislu (sad vam je jasnije da treba da požurite, jer znate šta se dešava sa mestima koja turisti mnogo vole) nekada su sahranjivane ličnosti koje su u Rimskom carstvu zauzimale visoke pozicije, i to ne bilo kako. Reč je o bustumu, kremaciji na rimski način, koja je podrazumevala da se pokojnik spali na licu mesta, a potom prekrije tankim slojem zemlje od nekoliko centimetara, i ceo prostor zatvori kamenom.

Što se tiče viminacijumskih nekropola, u njima se nalaze raznovrsni oblici grobova, među kojima su najređe korišćeni bunari i urne. Pokojnike uvijene u platneni pokrov su tada najčešće sahranjivali u old skul rakama ili su ih polagali u drvene kovčege, ali ono što bi moglo da vam rastera sve te morbidne misli u glavi jeste podatak da je tokom 25 godina istraživanja nekropola u Viminacijumu, nađeno više od 30.000 predmeta, od kojih su mnogi predstavljali unikate. Ne, a? Izdržite još samo malo.

Memorije

Dve podzemne grobnice koje ćete moći da vidite na lokalitetu – ali ne i da ih slikate, kako ih ne biste oštetili – „raspolažu sa…“ ukupno 20 grobnih mesta. Do njih se dospevalo kroz ulaz dužine pet metara, u kom su vrlo strme stepenice duge 3,7 metara, vodile na dubinu od oko tri metra, na kojoj se nalazio pod objekta. Nažalost, očuvana su samo poslednja dva stepenika. Zidovi centralnog prostora kvadratnog oblika omalterisani su krečnim malterom koji je oslikan freskama.

Zbog mestimičnih tragova zelene i crvene boje na ivicama grobnih pregrada pomenuto fotografisanje i jeste zabranjeno, ali zato vas ništa neće sprečiti da zamišljate one koji su pre toliko vekova posećivali preminule članove svoje porodice, jer su kao dokaz toga za njima ostale izlizane ivice podnih pločica.

Okej, prelazimo na kupanje.

Viminacijum je, naravno, imao i terme

Ove tipične rimske građevine su u Viminacijumu sasvim dovoljno očuvane da boraveći u njima sa lakoćom možete da pojmite da one nipošto nisu bile samo mesto za održavanje higijene, već i za druženje i razne druge aktivnosti, daneulazimosadudetalje. Ostaci specifičnog arhitektonskog rešenja koje odlikuje terme u Viminacijumu pomoći će vam da zamislite Rimljane koji su se tu u periodu od I do IV veka kupali u bazenima sa toplom, ali i hladnom vodom, u koje su ulazili gazeći po podovima ukrašenim mozaicima. Pored toga, veliki broj žižaka ukazaće vam i na to da su se u termama okupljali i noću, ali rekli smo da nećemo da zalazimo u detalje.

Amfiteatar u Viminacijumu

Još jedna tipično rimska građevina namenjena manifestacijama poput gladijatorskih borbi, borbi divljih životinja, lovu na životinje, pomorskim bitkama, egzekucijama osuđenika i drugim spektaklima, u Viminacijumu je izgrađena prvo od drveta, a onda od kamena i u njega je moglo da stane 7.000 ljudi. Nažalost, na licu mesta moći ćete da vidite samo mali deo toga, u šta spadaju i drvene tribine izgrađene u savremeno doba, kako bi se oživeo ovaj prostor.

Akvadukti Viminacijuma

Dugačak oko 10 kilometara, viminacijumski akvadukt dovodio je pijaću izvorsku vodu u antički grad i vojni logor, a o kakvom se građevinskom poduhvatu radi shvatićete iako niste poznavali majstore koji su učestvovali u njegovoj gradnji, a čija ćete imena pročitati na njegovim pojedinim segmentima. Arheolozi su i u njemu nalazili bronzani novac, a na osnovu onoga što je i dalje preostalo od njega moguće je sagledati sve elemente njegove gradnje.

Severna kapija Viminacijuma

Tokom arheoloških iskopavanja, pre 18 godina otkrivena je severna kapija logora, čiji ostaci sa masivnim popločanjima, kloakom i bogato ukrašenim arhitektonskim elementima ukazuju na moćni odbrambeni sistem za koji je logor bio sagrađen.

Pronađen bronzani novac na ovom mestu, za koji se procenjuje da potiče od početka IV do sredine V veka, ukazuje da je logor napušten prilikom Hunske najezde 441. godine, nakon čega više nikada nije zaživeo u punom sjaju.

Domus Scientiarum Viminacium

U sastavnoj celini nekadašnjeg rimskog grada i vojnog logora smešteni su naučnici iz multidisciplinarnih ekipa, kao i njihovi domaći i strani stručni saradnici, zahvaljujući kojima nam je sve o čemu pišemo (i mnogo više od toga) danas dostupno. Treba da znate i to da je do sada istraženo samo tri odsto lokaliteta, što je informacija nakon koje se samo po sebi nameće pitanje „A čega li onda sve ima u preostalih 97 odsto?!“. Upravo zbog toga arheološko nalazište Viminacijum obećava još toliko senzacionalnih otkrića, da ga u medijima s pravom opisuju kao mesto kom na celom svetu ne postoji ništa slično.

Još bolju sliku toga steći ćete nakon posete muzejskom prostoru u sklopu ovog objekta, budući da je u njemu prezentovano kulturno nasleđe Viminacijuma u vidu replika i kopija antičkih originala nađenih na lokalitetu. Osim bisti svih rimskim careva koji su prošli kroz Viminacijum, najveći utisak na vas ostaviće maketa grada i legijskog logora, koja predstavlja idealnu rekonstrukciju antičkih objekata u odgovarajućoj razmeri, a smeštena je u ovoj zgradi.

Kako biste, osim u autentičnom smeštaju i na ručku, tokom kog ćete imati priliku da probate jela kakvim su se hranili Stari Rimljani (kao što su kuvana šunka u testu sa smokvama ili urme punjene lešnikom, bademima i orasima) dodatno osetili svakodnevni život rimskih legionara, u Viminacijumu je izgrađen i avantura park kod kog je najveći problem to što prethodnu grupu posetilaca organizatori turističkih tura moraju da isteruju vilama koliko je dobar.

Kao uostalom i sve na šta budete naišli u gradu čiji sjaj i ekonomski prosperitet nekada nije mogla da naruši ni kuga.

Kako je počelo istraživanje Viminacijuma

Pre dva veka su se na prostoru današnjeg lokaliteta nazirali gradski bedemi, široke ulice koje se seku pod pravim uglom, trgovi, ali i pozorišta, kupatila i slično. To je podstaklo Mihaila Valtrovića, prvog profesora arheologije u Srbiji i utemeljivača Srpskog arheološkog društva da sa 12 zatvorenika 1882. godine počne da istražuje Viminacijum. Naravno, za arheologiju je ovde uvek novca bilo malo. Međutim, Valtrović prezentuje osnovu vojnog logora od 430x350m i samog grada što je bio značajan podatak za dalja istraživanja.

Istraživanja Viminacijuma dalje je nastavio njegov učenik arheolog Miloje Vasić, koji je poznatiji po svojim istraživanjima praistorijskog lokaliteta u Vinči. Međutim, kraljica Draga Obrenović je u aprilu 1903. godine dala donaciju od 100 zlatnika za nastavak radova, a tom prilikom je nalazište i posetila, te dobila jednu ulicu u svoju čast. Vasić je zabeležio da se nalazište nalazi na površini od približno 72 hektara, sa dužom stranom naselja od oko 850 metara.

Iako je Viminacijum stavljen pod zaštitu 1949. godine, obimna istraživanja Viminacijuma ponovo su započeta tek 1977. godine zbog izgradnje termoelektrane i površinskog kopa Drmno i to jugozapadno od kastruma, na prostoru nekropola. Tada je Arheološki institut pokrenuo velika zaštitna arheološka istraživanja koja je vodila Ljubica Zotović na kome joj se kasnije pridružuju i Vladislav Popović i Vladimir Kondić.

Od 2000. godine do danas istraživanjima Viminacijuma rukovodi tim istraživača koje predvodi dr Miomir Korać iz Arheološkog instituta iz Beograda.

Viminacijumska flota

Sredinom marta 2020. godine kašika bagera na ugljenokopu udarila je u nešto veliko i radovi na kopu su odmah obustavljeni. Tim arheologa je u pola noći izašao na teren i zanemeo. Ispod naslaga mulja ležala je krma broda sa veslom koju je otkinula kašika bagera. Daljim kopanjem iz naslaga isplovila je čitava flota brodova i čamaca koje je hermetički sačuvala glina!

dr Miomir Korać je tom prilikom izjavio da je najveći brod, dug 15 metara i širok 2,65 metara, pronađen je na dubini od oko sedam metara ispod površine zemlje, a rimski grobovi se završavaju na dva metra dubine i dodao da je zbog toga za sada nemoguće reći iz kog hronološkog perioda plovila potiču.

Naime, brodovi su pronađeni u istom sloju gde i ostaci mamuta koji su stari stari milion godina, a to je u ovom slučaju na oko 20 metara dubine, što bi značilo da su otkriveni brodovi iz perioda od pre 70.000 godina, a to je nemoguće. Otud se čekaju analize ugljenikovih izotopa kako bi se jasno datirao period iz koga brodovi potiču.

Nakon toga, inženjeri i tehničari sa kostolačkog ugljenokopa „Drmno“ su konstruisali metalne ramove kojima su utegli drvo drevnih plovila, spustili ih na vučni voz koji ih je odvezao u veštačku pećinu u kojoj se čuvaju skeleti mamuta. Problem je što su nakon duge konzervacije u zemljištu ova plovila počela da se pretvaraju u prah.

Gnostici iz Viminacijuma

Ako ste mislili da Viminacijum ne može da vas još više iznenadi, obratite pažnju na sledeće. Svetskoj naučnoj i laičkoj javnosti tek treba da se predstavi jedinstveno i otkriće iz Viminacijuma – olovni kovčežić iz 3. veka koji je ukrašen simbolima za koje se pretpostavlja da predstavlja urnu gnostika.

Gnostici su bili hrišćani, ali malo drugačiji od tadašnjeg glavnog učenja. Njihovo učenje je početkom nove ere bilo rašireno u Egiptu, Siriji i Palestini dok nije potisnuto u 4. veku. Učenje im se zasnivalo na ideji da se čovek može spasiti samo ako spozna Boga pri čemu su teološke dogme misaono istraživali i time su bili bliski učenjima antičkih filozofa. Gnosticizam je nakon 4. veka proglašen za jeres, jer su protiv njega bili crkveni apologeti odnosno branioci koji su zahtevali verovanje bez ikakvog znanja.

Viminacijum je Pompeja Balkana

Mnogi s pravom i razlogom Viminacijum upoređuju sa Pompejom, antičkim gradom u Italiji koji je ostao konzerviran zahvaljujući erupciji vulkana. Razlog leži i u tome što je tek oko tri odsto Viminacijuma istraženo i može se pretpostaviti da velika otkrića tek predstoje. U prilog ovom nalazištu ide činjenica da novog naselja izned njega nema, za razliku od drugih antičkih gradova kao što su Singidunum ispod Beograda, Londinium ispod današnjeg Londona, Sirmijum ispod Sremske Mitrovice, Novaesium ispod Nojsa, Castra Regina ispod Regensburga, Mogontiacum ispod Majnca, Mediolanum ispod Milana, Emona ispod Ljubljane, Aquincum ispod Budimpešte i slično.

Međutim, ono što Viminacijum ugrožava, pored hroničnog nedostatka novca za opsežna istraživanja, to je i ugljenokop, odnosno površinski kop „Drmno“ jer se nalazište nalazi na prostoru njegovog napredovanja. Iako se projekcijom ovog kopa do 2040. godine navodi da neće biti ugrožena zona Viminacijuma, odnosno rimskog grada i vojnog logora, problem je što se isti prostire na preko 450 hektara. To dalje znači da su ugroženi gradski areali, ali i akvadukt u dužini od skoro 10 km, vile rustike, kasnoantičke bazilike, rimski putevi, ali poljoprivredna imanja rimskih veterana koji takođe mogu pružiti širu sliku za razumevanje antičkog grada.

Viminacijum ima svoju cenu – ulaznice

Sve ovo može biti vaše za samo 600 dinara, odnosno 500 ako vas je više od 30 u grupi.

Penzioneri i deca starija od 10 godina ulaz u Viminacijum platiće 400 dinara, dok deca mlađa od 10 godina ne plaćaju ulaz.

Tekst je rađen u saradnji sa agencijom Represent Communications