Stara planina će konačno postati nacionalni park. Iako je vrednost Stare planine poznata mnogima, pogotovo stanovnicima i planinarima, i delom je do sada bila zaštićena – to nije sprečavalo da se na njoj pokušaju izgraditi mini-hidroelektrane, a još uvek ne sprečava rudarska istraživanja koja su u toku. Postoji bojazan i da će razvoj turizma krenuti u pogrešnom smeru, zapravo sve na šta smo već navikli u Srbiji.
Resorna ministarka za zaštitu životne sredine, Irena Vujović, najavila je da Srbija nakon 40 godina dobija dva nova nacionalna parka. Poslednji put nacionalnim parkovima su proglašeni Kopaonik i Tara 1981. godine što nije sprečilo prekomernu i divlju gradnju, kao i izgradnju mini hidroelektrana na obližnjim rekama. Postavlja se pitanje koliko je država iskrena u zaštiti svojih područja, a čitajući pomno – nije.
Nacionalni park „Stara planina“ se nalazi u istočnom delu Srbije, na granici sa Republikom Bugarskom i pripada prostranoj geografskoj regiji koja se označava kao Karpato-balkanske planine istočne Srbije. Stara planina je na zapadu ograničena dolinom Belog i Trgoviškog Timoka, odnosno Zaječarskim basenom i Knjaževačkom kotlinom, dok je na jugozapadu granica planine dolina Temštice, nizvodno od Temske i Nišave u okviru koje se izdvaja Pirotska kotlina a na istoku po centralnom planinskom bilu se graniči sa Republikom Bugarskom.
Usled očuvanosti izvornih prirodnih vrednosti, prva zaštićena prirodna dobra na Staroj planini datiraju iz osamdesetih godina 20. veka kada je zaštićeno sedam specijalnih rezervata prirode i dva spomenika prirode, na teritoriji opština Knjaževac i Pirot, ukupne površine 316,18 ha. Vlada Republike Srbije donela je Uredbu o zaštiti parka prirode „Stara planina“ 1997. godine kojom je Stara planina stavljena pod zaštitu kao prirodno dobro od izuzetnog značaja, svrstano u I (prvu) kategoriju zaštite. Tako su gotovo sva do tada zaštićena prirodna dobra po prvi put objedinjena i pravno zaštićena. Izmenama Zakona o zaštiti životne sredine 2004. godine, uveden je trostepeni sistem zaštite u zaštićenim područjima što je za posledicu imalo izradu revizije zaštite, redefinisanje granica prirodnog dobra uz definisanje zona režima zaštite. Vlada Republike Srbije donela je Uredbu o zaštiti Parka prirode „Stara planina“ 2009. godine, na površini od 114.332 ha, u okviru čijih granica su uspostavljeni režimi zaštite I (prvog) – 3,23%, II (drugog) – 17,63% i III (trećeg) – 79,14% stepena.
Prljavi rudnici na čistoj Staroj planini
U području Nacionalnog parka „Stara planina“ u režimu zaštite 3. stepena dozvoljeni su eksploatacija i geološka istraživanja mineralnih sirovina koja su odobrena od strane nadležnih organa, do dana stupanja na snagu uredbe (koja još nije stupila na snagu), pod uslovom da su na udaljenosti većoj od 2 km od režima zaštite I i II stepena.
Ovako navedeno u nameri da se sprovede obesmišljava celokupnu zaštitu Stare planine gde će paradoksalno biti zabranjeno proći automobilom bez dozvole upravljača, ali će se moći vršiti ekspoatacija ruda.
Prema pisanju Birn-a, u ovom planiniskom masivu Stare planine, na površini od 4.644 hektara, istražuju rude bakra i zlata, a njen najveći deo se nalazi upravo u parku prirode, budućem nacionalnom parku. Dozvola za to izdata je firmi Alin Do Exploration, registrovanoj u Beogradu. S obzirom na to da je dozvola već data možemo očekivati da će ovo područje biti trajno uništeno ukoliko ove aktivnosti ne budu sprečene.
Ukoliko se uzme u obzir da se pod zaštitu stavlja manji deo Stare planine jasno je da opasnost od uništavanja nezaštićenog, a i zaštićenog područja u trećem stepenu – sledstveno tome i drugom i prvom stepenu, stvarna i da ne služi svrsi.
Revizija zaštite Stare planine
Revizijom studije zaštite ocenjeno je da područje Stare planine ispunjava sve neophodne uslove za zaštitu kao Nacionalni park „Stara planina“. Ukupna površina zaštićenog područja iznosi 120.908ha 20a96 m2. U okviru zaštićenog područja izdvojene su posebne prostorne celine sa režimima zaštite I, II i III stepena, u skladu sa prirodnim i stvorenim vrednostima, antropogenim uticajima, potrebnim merama za sprovođenje zaštite i očuvanja, kao i mogućnostima korišćenja i razvoja.
Prvi stepen zaštite Stare planine
Područja pod režimom zaštite I (prvog) stepena zauzimaju ukupnu površinu od 7.839 ha 68a 31m2 (6,48 % ukupno zaštićene površine). Nalaze se na osam izolovanih lokacija unutar prirodnog dobra. Lokaliteti koji su uključeni u ovaj režim zaštite označeni su kao: „Janošica“, „Orlov-Hajdučki kamen“, „Golema reka – Dupljak“, „Babin zub“, „Martinova čuka – Vražja glava – Tri čuke“, „Bratkova strana“, „plato Koprena“, „Tupanac-Srebrna glava“.
Na teritoriji Nacionalnog Parka stara planina u područjima pod prvim režimom zaštite zabranjeno je korišćenje prirodnih resursa i izgradnja svih vrsta objekata, slobodna, nekontrolisana poseta i obilazak, kretanje van postojećih puteva i specijalno utvrđenih staza, kretanje motornih vozila (džipova, kvadova, motora, kamiona i dr.), osim u akcidentnim situacijama (požari i dr.), za potrebe vršenja stručnog i inspekcijskog nadzora i obilaska upravljača.
Ograničenja u ovom režimu zaštite se odnose na radove i aktivnosti na naučna istraživanja i praćenje prirodnih procesa, kontrolisanu posetu u obrazovne, rekreativne i opštekulturne svrhe (održavanje planinarskih akcija i sl.), a koje nisu u suprotnosti sa ciljevima očuvanja prirodnih vrednosti, uz saglasnost Ministarstva, sprovođenje zaštitnih, sanacionih i drugih neophodnih mera u slučaju požara, prirodnih nepogoda, udesa, pojava biljnih i životinjskih bolesti i prenamnožavanja štetočina, uz saglasnost Ministarstva.
Drugi stepen zaštite Stare planine
Područja pod režimom zaštite II (drugog) stepena zauzimaju ukupnu površinu od 35.897 ha 11 a 86 m2 (29.69 % ukupno zaštićene površine). Lokaliteti koji su izdvojeni u prvi režim zaštite označeni su kao: Vlaški do, Vrška čuka, Golina – Šaška reka, Vetren – Turjačka glama – Golema glama, Rasovati kamen – Vetren – Vuz, Papratna, Ravno Bučje, Babin zub, Zlatarica – Vrtovac, Tresava Jabučko ravnište, Rudina – Midžor – Vražja glava, Arbinje, Vrtibog – Mramor, Ponor, Golaš, Temštica, Široke luke, Tupanac, Rosomač, Vladikina ploča, Vidlič, Baljevski vrhovi, Vlkovija.
Na područjima pod drugim režimom zaštite u Nacionalnom parku Stara planina zabranjena je izgradnja vikendica, porodično-stambenih objekata, vila, letnjikovaca, planinskih koliba, restorana, hotela i drugih objekata za povremeni ili stalni boravak ljudi, osim izgradnje u okviru postojećih poljoprivrednih domaćinstava i građevinskih područja utvrđenih Prostornim planom posebne namene, korišćenje motornih vozila (džipova, kvadova, motora i dr.) osim za potrebe vršenja stručnog nadzora, intervencije upravljača, stočarenja i održavanje infrastrukturnih objekata, prenamena površina na kojima se nalaze vlažna i tresetna staništa ili izvođenje aktivnosti kojima se staništa i vrste koje ga nastanjuju ugrožavaju, izgradnja novih javnih i šumskih puteva, osim u funkciji revitalizacije i ekonomskog razvoja područja, eksploatacija mineralnih sirovina, eksploatacija kamena, kamenih drobina i siparišta u cilju održavanja i izgradnje šumske putne infrastrukture na području zaštićenog prirodnog dobra, seča pojedinačnih stabala velike starosti i impozantnih dendrometrijskih karakteristika, seča šume u bafer (zaštitnoj) zoni prvog stepena, odnsno 30 m od granice režima zaštite prvog stepena, čista seča i krčenje šuma, kresanje lisnika, seča retkih i u drugom pogledu značajnih retkih vrsta drveća i žbunja i prekomerno korišćenje drvne mase u odnosu na ciljeve i principe tipološkog gazdovanja šumama, čista seča u cilju rekonstrukcije, rekonstrukcija sastojina primenom čistih seča, odnosno ne primenjivati uzgojno-meliorativnu meru – čistu seču u cilju prevođena jednog tipa šume u drugi zamenom postojeće autohtone vrste alohtonom, seča šume u periodu od početka listanja glavne vegetacijske vrste pa sve do 10. septembra, pri čemu je vršenje završnog seka moguće tek po dostizanju 1,5 do 2 m visine podmlatka i pri čemu se mora trajno ostaviti najmanje 12 starih i trulih stabala po hektaru sa prirodnim dupljama za gnežđenje i ishranu ptica, odstrel, izuzev na posebne aktivnosti i vanredne situacije u cilju sprečavanja širenja zaraznih i drugih bolesti divljih vrsta ili u naučno-istraživačke svrhe, kao i u slučajevima štete pričinjene na privatnoj svojini, unošenje invazivnih vrsta, preoravanje travnatih površina, odnosno prenamena livada i pašnjaka u oranične površine, promena namene vodnog zemljišta, ulazak u speleološke objekte (pećine i jame), bez odobrenja upravljača u pratnji licenciranog vodiča, lomljenje, iznošenje i drugo oštećivanja pećinskog nakita, bacanja smeća i otpada u speleološke objekte hvatanje, uznemiravanja, iznošenje i ubijanja predstavnika pećinske faune, paljenje vatre, osim na mestima određenim za tu namenu, postavljanje tabli i drugih obaveštenja na stablima, nekontrolisano sakupljanje lekovitog bilja.
Drugi režim zaštite podrazumeva ograničavanje radova i aktivnosti na izgradnju i rekonstrukciju infrastrukturnih objekata, rekonstrukciju, dogradnju i održavanje elektroprivrednih, vodoprivrednih i šumarskih objekata, nepokretnih kulturnih dobara, spomen obeležja i javnih česmi, izvođenje hitnih i neophodnih sanacionih šumskih radova nakon akcidentnih situacija prilikom vetroloma, vetroizvala, požara, kalamiteta insekata, sprovođenje odgovarajućih mera protivpožarne i protiverozione zaštite, održivo upravljanje šumama i šumskim zemljištem utvrđenim u šumskim planovima i osnovama kojima se obezbeđuje održavanje postojećih i povećanje površina pod šumama i poboljšanje njihovog sastava, strukture i zdravstvenog stanja, seču radi obnavljanja šuma sa manjim intenzitetom u više navrata, primenu odgovarajućih bioloških mera protiv fitopatoloških i entomoloških oboljenja šuma, aktivnosti vezane za unapređenje populacija retkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta, praćenje stanja flore i faune, postavljanje namenskih kućica za gnežđenje ptica na određenim lokacijama, uz redovno održavanje i monitoring, izgradnju manjih objekata (senika, nadstrešnica, izložbenih panoa, edukativnih staza sa odgovarajućim sadržajima) za prezentaciju prirodnih i tradicionalnih vrednosti u skladu sa potrebama održivog i ekoturizma, sakupljanje i transport neopasnog otpada, preduzimanje mera i aktivnosti zaštite akvatičnih ekosistema od svih vidova zagađenja, promena hidrološkog režima i kvaliteta vode i degradacije staništa, dogradnja i rekonstrukcija ekonomskih objekata u funkciji poljoprivredne proizvodnje, kao i za potrebe poljoprivrednih gazdinstava, sakupljanje gljiva, divljih biljnih i životinjskih vrsta samo na sakupljanje na privatnim parcelama, održavanje postojećih poljoprivrednih monokultura, primenu hemijskih sredstava i upotrebu veštačkih đubriva na obradivim površinama, a za hemijska sredstva za zaštitu bilja uz saglasnost ministarstva nadležnog za poslove zaštite prirode.
Treći stepen zaštite Stare planine dozvoljava rudarenje
Područje pod režimom zaštite III stepena zauzima ukupnu površinu od 76 171 ha 40 a 79 m2 (63,83% ukupno zaštićene površine) i obuhvata teritoriju zaštićenog područja „Stara planina“ koja nije pod režimima zaštite I (prvog) i II (drugog) stepena.
U ovim područjima zabranjena je izgradnja i rekonstrukcija stambenih objekata za stalni ili povremeni boravak, ekonomskih i pomoćnih objekata poljoprivrednih domaćinstava, vikendica i privremenih objekata izvan građevinskih rejona i građevinskog zemljišta utvrđenih Prostornim planom posebne namene, izgradnja hidroelektrana na vodotocima ili njihovim delovima na čitavom zaštićenom području, eksploatacija treseta i drugi oblici oštećivanja i uništavanja stanišnih uslova i živog sveta tresetišta, uznemiravanje i uništavanje ptica, oštećivanje i uništavanje njihovih gnezda, jaja i mladunaca, prisvajanje i uništavanje drugih divljih vrsta životinja koje su zaštićene kao prirodne retkosti ili su zaštićene na drugi način u skladu sa zakonom, odstrel divljači na utvrđenim i obeleženim staništima i mestima prihrane ptica i drugih životinja koje su zaštićene kao prirodne retkosti ili su zaštićene na drugi način u skladu sa zakonom, krčenje i čista seča šume, osim kada se radi o planskoj promeni vrsta drveća i uzgojnih oblika šume na malim površinama, izgradnji šumskih komunikacija i objekata i planom utvrđenoj nameni izgradnje i uređenja prostora u skladu sa zakonom, seča, uništavanje i oštećivanje reprezentativnih stabala drveća i primeraka zaštićenih, retkih i u drugom pogledu značajnih vrsta drveća i žbunja, sadnja, zasejavanje i naseljavanje divljih vrsta biljaka i životinja stranih za izvorni biljni i životinjski svet istočne Srbije, osim planskog i ograničenog unošenja lovne divljači, pošumljavanja i sadnje biljaka na malim površinama i u strogo kontrolisanim uslovima radi pejsažnog uređenja, zaštite od vodne erozije i rekultivacije degradiranih površina, melioracija pašnjaka i prirodnih livada, oranje obradivog zemljišta i obavljanje drugih radnji na mestima i na način koji mogu izazvati proces vodne erozije i nepovoljne promene izgleda predela, odlaganje komunalnog, industrijskog i građevinskog otpada, ambalaže, rashodovanih motornih vozila, drugih mašina i aparata, osim komunalnog i poljoprivrednog otpada poreklom sa zaštićenog područja, koji može da se odlaže na propisan način na mestima koja su za to određena i obeležena, rukovanje hemijskim materijama i naftnim derivatima u količinama i na način koji mogu prouzrokovati zagađivanje zemljišta i voda i izazvati trovanje i druge nepovoljne posledice po biljni i životinjski svet, neregulisano ispuštanje otpadnih voda domaćinstava, privrednih i drugih objekata, odnosno ispuštanje protivno propisima iz oblasti vodoprivrede, skladištenje stajskog đubriva na način koji narušava životnu sredinu, lepotu prirodnih predela, naseljenih mesta i okoline nepokretnih kulturnih dobara, zapuštanje i zakorovljavanje obradivog poljoprivrednog zemljišta, puteva, vodotoka i mesta za rekreaciju, narodne svetkovine i druge skupove, kao i zemljišta u putnom i vodnom pojasu i u okruženju kulturnih dobara, istorijskih spomenika i javnih česmi, regulaciju vodotoka, izgradnju brana i zahvatanje vode, izuzev za potrebe seoskih domaćinstava, kaptiranje izvora, osim za potrebe seoskih domaćinstava, uklanjanje krajrečne vegetacije, sve radnje i aktivnosti kojima se ugrožava fauna riba i remeti njihov mrest, rast, ishrana i kretanje, – privredni ribolov, ribolov u periodu lovostaja na: potočnu pastrmku (1. septembar – 30. april) i u periodu od 19 do 10 časova, šarana (1. april – 31. maj), ribolov na sledeće vrste ispod minimalno dozvoljene veličine: šaran – 40 cm, potočna mrena – 20 cm, klen – 30 cm, bodorka – 20 cm, grgeč – 20 cm, ribolov grabljivih vrsta na živi mamac, ribolov iz čamca i prihrana riba veštačkim primamljivačima.
Radovi i aktivnosti ograničavaju se na infrastrukturno opremanje i uređenje prostora za potrebe prezentacije zaštićenog područja, turizma i rekreacije, samo na mestima predviđenim planskim dokumentima, izgradnju i rekonstrukciju puteva i putnih objekata, objekata vodosnabdevanja, kanalizacije, telefonskog saobraćaja i druge potrebne tehničke infrastrukture, eksploataciju i/ili geološka istraživanja mineralnih sirovina koja su odobrena od strane nadležnih organa, do dana stupanja na snagu ove uredbe, pod uslovom da su na udaljenosti većoj od 2 km od režima zaštite I i II stepena, lov potočne pastrmke isključivo na veštački mamac (veštačka mušica) po principu „ulovi pa pusti“ osim na akumulaciji Zavoj gde je dozvoljeno zadržavanje jednog ulovljenog kapitalnog primerka dnevno, najmanje dužine 45 cm, lov šarana na jedan primerak dnevno najmanje dužine 40 cm, lov potočne mrene i klena u delovima Visočice, Crnovrške i Toplodolske reke koji nisu posebna staništa riba na 5 komada zbirno ili ukupne težine 3 kg dnevno, lov klena na akumulaciji Zavoj u ukupnoj težini od 5 kg dnevno i lov deverike, uklije, bodorke i grgeča u ukupnoj težini 5 kg, lov – na sanitarni i selektivni lov divljači, zaštitu i unapređivanje populacija divljači u lovištu i mere na unapređivanju staništa divljači, u skladu sa planskim aktima iz oblasti lovstva, sakupljanje zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta u skladu sa propisom kojim se uređuje stavljanje pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune, formiranje poljoprivrednih monokultura, nekontrolisana primena hemijskih preparata u konvencionalnoj poljoprivrednoj proizvodnji, očuvanje i obnavljanje objekata narodnog graditeljstva i uređenje mesta na kojima se ti objekti nalaze, paljenje vatre, na mestima određenim za tu namenu, organizovana turistička i rekreatvna vožnja motorcikala, kvadova, džipova isključivo na postojećim saobraćajnicama, šumskim putevima ili posebno izgrađenim stazama za tu namenu. Upotreba nabrojanih vozila je dozvoljena isključivo van reproduktivnog perioda životinja (od 1. aprila do 15. jula) uz dozvolu Upravljača i uslove Zavoda za zaštitu prirode).
Koji je cilj revizije zaštite Stare planine
Kako se navodi, cilj revizije zaštite, odnosno izrade nove Studije zaštite NP „Stara planina“ i donošenja novog akta o zaštiti je bolja zaštita, upravljanje i kontinuirano funkcionisanje zaštićenog područja. Revizija spoljnih granica i granica režima zaštite I (prvog) i II (drugog) stepena izvršena je na osnovu utvrđenih prirodnih vrednosti terenskim istraživanjima u periodu 2017-2021. godine, rezultata istraživanja projekata, podataka iz katastra nepokretnosti, podataka iz šumskih osnova i stanja na terenu, korišćenjem novih tehnologija, kao i konsultacija sa zainteresovanim stranama. Usled utvrđenog prisustva posebnih prirodnih i stvorenih vrednosti izvršeno je redefinisanje režima zaštite u I (prvom) i II (drugom) stepenu. Postojeća 4 lokaliteta u režimu zaštite prvog i 10 lokaliteta u režimu zaštite drugog stepena redefinisana su i određeno je 9 lokaliteta u režimu zaštite I (prvog) i 23 lokaliteta u režimu zaštite II (drugog) stepena. Utvrđene posebne prirodne vrednosti (geološke, geomorfološke, biološke, predeone) u redefinisanim lokalitetima osnov su za promenu vrste prirodnog dobra. Područje Stare planine u potpunosti ispunjava svih 7 kriterijuma propisanih Pravilnikom o kriterijumima vrednovanja i postupku kategorizacije zaštićenih područja („Službeni glasnik RS“, br. 97/15) što omogućuje da se za područje Stare planine izvrši redefinisanje vrste prirodnog dobra, odnosno da se poveća nivo zaštite i područje Stare planine proglasi Nacionalnim parkom.
Prema Uredbi o ekološkoj mreži, područje „Stara planina“ predstavlja deo jedinstvene ekološke mreže Republike Srbije pod rednim br. 80 – „Stara planina“. Visok stepen prisustva ugroženih biljnih vrsta govori koliki je značaj Stare planine u smislu flore i vegetacije i opravdava činjenicu da je ona jedno od međunarodno značajnih botaničkih područja Important Plant Areas – IPAs (Stara planina). Veliki diverzitet ornitofaune, kao i prisustvo retkih i ugroženih vrsta ptica, svrstava Staru planinu u međunarodno značajno područje za ptice Important Bird Areas IBAs (RS040IBA). Stara planina se nalazi i u okviru odabranog područja za dnevne leptire Prime Butterfly Areas – PBAs (Stara planina 34 i Dimitrovgrad 04). Zbog prisustva značajnog broja ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i prirodnih staništa koji se nalaze na Rezoluciji 4. i 6. Konvencije o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa, Stara planina predstavlja EMERALD područje (RS0000011) u okviru međunarodne EMERALD ekološke mreže.
Oko tebe diše Treći svet i mi te čekamo
Pompezna najava da Srbija dobija još dva nacionalna parka (pored Stare planine nacionalnim parkom proglasiće se i Beljanica-Kučaj u čijoj se okolini na Homolju se planira ispiranje zlata cijanidom) koja je došla između novogodišnjih i Božićnih praznika u javnosti je dočekana sa oduševljenjem. Međutim, kao što smo navikli da Srbija svesno bira da bude na civilizacijskom začelju to se dogodilo i sada – zaštićeno područje Stare planine dobilo je jaču zaštitu u vidu Nacionalnog parka (što još nije stupilo na snagu), ali ta zaštita je zapravo mimikrija kako bi se sakrili poslovi rudarskih kompanija gde je u planu preko 40 rudnika širom Srbije (neki navode 72) što će Srbiju učiniti državom u kojoj je nemoguće živeti, a njeni stanovnici će otrovani i bolesni prirodu videti samo na dva kilometra od nekog rudnika.
Razvoj zasnovan na rudarstvu u 21. veku je sa svakog nivoa bizaran, a jedini resurs koji nam je ostao je zemlja. Kao što se vidi iz navedenog, ni nju više nemamo.
Naslovna fotografija: Stara planina, autor: Milena Popović
